A. Tuba Ökse*
Zelzeleler insanların günümüzden 14 bin yıl evvelden itibaren kendi konutlarını inşa etmeye başlamalarından beri arkeolojik dolgularda izler bırakmıştır. Bu izleri, devrilmiş, çatlamış, eğilmiş ve deforme olmuş duvarlardan okuyabiliyoruz. İşte Dicle Nehri’nin sekileri üzerine kurulmuş olan ve Ilısu Barajı’ndan etkilenen höyüklerde açığa çıkartılan Tunç Çağı yerleşimlerinden kimilerinde da kerpiçten inşa edilmiş yapılarda meydana gelen yıkılma ve bozulmalar, binaların sarsıntı geçirdiğini gösteriyor. Bu höyüklerden biri olan Salat Tepe’de M.Ö. 22. yüzyıldan 17. yüzyıla kadar her 100-150 yılda bir sarsıntılar meydana geldiğini anlıyoruz:
M.Ö. 22. YÜZYIL SARSINTISI
Salat Zirve üzerine M.Ö. 23. yüzyılda inşa edilmiş taş temelsiz kerpiç duvarları olan tek odalı konutlar ile dar sokaklarla çevrelenmiş taş temelli, kerpiç duvarlı, epey odalı bir yapı ve kerpiç teras açığa çıkarılmıştır. Çok odalı yapının merdivenle inilen bodrum depoları, yüksek kil tezgâhları bulunan bir işlik odası, kireç sıvalı tabanı üzerinde kap yerleştirme yerleri bulunan bir odası, bir salon ve bir de giriş odası bulunmaktadır.
Çok odalı yapıda zelzele izleri.
Yapıların tamamı yangın geçirmiş, duvarların ayakta kalan kısımlarında islenmeler meydana gelmiş ve yangından kaynaklanan kül katmanları oda tabanlarını örtmüştür. Tavanın çökmesi kararı oda tabanları üzerine fazlaca sayıda kırılmış kap yığılmıştır. Çok odalı yapının depo kısmını çevreleyen ikiz duvarlar birbirinden ayrılmış, eğilmiş ve kimi duvarlar çatlamıştır. Bu yapı ile kontaklı kerpiç terasın üzerini kaplayan yangın enkazı üzerine de kerpiç duvarlar devrilmiştir. Duvarların bu durumu, yerleşimin M.Ö. 2150 öncesinde meydana gelen bir yer sarsıntısından etkilendiğini göstermektedir.
M.Ö. 21. YÜZYIL SARSINTISI
Evvelki yerleşimin enkazı yıkımın çabucak akabinde yerler doldurularak düzleştirilmiş ve yeni bir yerleşim inşa edilmiştir. Bu dolgulara açılan küçük çukurlar içerisine pişmiş topraktan biçimlendirilmiş ve bilhassa kırılmış insan ve hayvan figürleri ile boynuz modelleri ve minyatür kaplar yerleştirilmiştir. Yeni inşa edilen kerpiç duvarların temelleri altına, duvar boyunca yaklaşık 1-1.5 metre aralıklarla açılan küçük çukurlara domuz yavrusu çenesi, köpek çenesi, kuzu omur kesimi ya da yeni doğmuş domuz yavruları bırakılmıştır. Bu uygulama, muhtemelen yeni yerleşimi eski yerleşimin maruz kaldığı felaketten ve tinsel kirlenmeden korumak için uygulanan ayinlerin kalıntıları olmalıdır.
Çok odalı yapıda sarsıntı izleri.
Bu yerleşimde birbirinden dar sokaklarla ayrılmış 2-3 odalı, tek katlı konutlar bulunmaktadır. Konutların en geniş odaları ocaklar, tabana gömülmüş su küpleri, depo çukurları ve pişirme kapları bulunan mutfaklardır. Konutların duvarlarında ve tabanlarında görülen ağır islenme, yerleşimin yangın geçirdiğine işaret etmektedir. Odaların tabanları üzerine yığılmış epey sayıda kırılmış kap, büyük olasılıkla tavanın çökmesiyle tahrip olmuştur. Kimileri 3.5 metre yükseklikte korunmuş duvarlarda görülen eğilmeler ve çatlamalar ile kerpiç sıralarında ortaya çıkan yatay ve dikey dalgalanmalara göre bu yerleşim M.Ö. 2050 senelerında meydana gelen bir sarsıntıyla yıkılmıştır.
M.Ö. 19/18. YÜZYIL ZELZELESİ
Zelzeleyle yıkılan yerleşim vakit geçirilmeden bir daha inşa edilmiştir. Yerler molozla doldurulmuş, yangın enkazı balçıkla kapatılmıştır. Balçık dolgular içinde bulunan kül birikintileri, pişmiş toprak figür kesimleri ile yeni inşa edilen duvarlar boyunca kazılan çukurlara yerleştirilen domuz, geyik, köpek, kuzu üzere kurban hayvanı kesimleri da eski yerleşimin yaşadığı kötülüklerin, yeni yerleşime bulaşmasını önlemek hedefiyle uygulanan ayinlerin kalıntıları olmalıdır.
Bu yerleşimin konutları da çakıl döşeli dar sokaklarla birbirinden ayrılmıştır. Evvelki yerleşime ilişkin duvarların ayakta kalan kısımları yontulup dere taşları ile destek edilmiş ve kerpiç duvarlar yenilenmiştir. Kimi duvarların taş temelleri ortasına, bir çanak içerisinde yeni doğmuş domuz yavrusu bırakılması da yeni yerleşimin yazgısının düzgün olmasını sağlamaya yönelik yapı ritüellerinin kalıntılarıdır.
Yapılarda şiddetli yangın izleri belirlenmiş, oda tabanları üzerine fazlaca sayıda kırılmış pişmiş toprak kap yığılmıştır. Bir yanık tabanı kaplayan küllü dolgu üzerine devrilmiş kerpiç duvar yaklaşık 4 m. yüksekliktedir. Kuzeye yanlışsız meyil veren kalın bir duvardaki çatlamalar ile yangın enkazı üzerine devrilen kerpiç duvarlar, bu yerleşimin de sarsıntı geçirdiğini ve zelzele sırasında çıkan yangının tüm yerleşimi etkilediğini göstermektedir. Bir yapıda açığa çıkan yanmış iskelet, başına çatıyı oluşturan bir merteğin isabet emesi kararı oda tabanına sırt üstü düşmüş ve hayatını yitirmiştir.
Bir öteki konutun yıkıntıları üzerine, ortasında yeni doğmuş bir domuz yavrusu bulunan çanağın baş aşağı yerleştirilmesi, yapının geçirdiği felaketin bu katmanda mühürlenerek daha sonraki yerleşimi etkilememesi için uygulanan bir ayinin kalıntısıdır.
Kuzeye yanlışsız devrilmiş duvar izleri.
M.Ö. 17. YÜZYIL ZELZELELERİ
Bu yapıların yıkıntıları kerpiç molozu ve taş ile doldurulduktan daha sonra üzeri kalın balçık katmanı ile düzleştirilmiştir. İri kireçtaşlarından inşa edilen kalın temellerin üstüne balçık ve çakıl dolgu yerleştirilmiş, üzeri sazlarla düzgün hale getirilmiştir. Temellerin üzerine standart boyutlu kerpiçlerle örülen duvarlara 10-12 sırada bir sazlar yerleştirilmiştir. Yapılarda ahşap karkas kullanılmamış, yığma yoluyla inşa edilmiştir.
Duvarlar farklı yükseklikleri ve farklı kırılmaları niçiniyle yere farklı açılarla devrilmiştir. Yapının yıkılmayan duvarlarında çeşitli deformasyonlar belirlenmiştir. Güney kanattaki mutfağın batı duvarı doğuya hakikat yaklaşık 15 cm. eğim yapmış, birtakım duvarlarda yavaşça şişkinlikler ve çatlamalar meydana gelmiştir. Birtakım kerpiç sıraları kayarak duvarlarda sistemsiz dalgalanmalara yol açmış, kimi kerpiç sıraları ezilerek incelmiştir. Yerlerin birçoklarında kapı, mobilya üzere ahşap öğeler yanmış ve duvar sıvaları ısının yükseldiği bölgelerde kırmızı renk almıştır. Birtakım duvarlar onarılmıştır. Bir kapının pervaz kenarı balçık ile doldurularak eksik kısım onarılmış, eğilen birtakım duvarlara kerpiç payandalar inşa edilmiş, kimileri ince duvarlarla desteklenmiştir. Kimi yerlerde taban üstü buluntularına ya da insan iskeletlerine rastlanmamış olması, yapının tamir sırasında boşaltıldığı izlenimini bırakmıştır.
Küçük çukurlara kırılmış insan ve hayvan figürleri ya da kurban edildiği düşünülen koyun/keçi bırakılmış, büyük baş hayvanlara ilişkin ayaklar ya da boynuzlar yerleştirilmiştir. Bir yerin enkazı üzerine baş aşağı kapatılan bir çanak içerisine hayvan kemikleri ve kırılmış bir insan figürü yerleştirilmiştir. Yaşanan felaketin makûs yansımaları tinsel olarak bu figürlere yüklendikten daha sonra figürlerin kırılarak gömülmesi, bu sarsıntı felaketinin def edilmesi için uygulanan bir ayindir. Kötülüklerin tinsel olarak üzerine yüklendiği keçinin yerleşimden kovulması ya da öldürülüp gömülmesi formunda uygulanan Günah Keçisi Ayini, bu yerleşimlerde onları taklit eden pişmiş toprak figürler üzerinde uygulanmış, bu çukurlar sonrasındasında çamur ile sıvanarak kapatılmıştır. Bu ayinlerden daha sonra M.Ö. 16. yüzyılda zirve üzerine bir daha inşaat yapılmıştır.
Salat Zirve ile gibisi mimari özellikler gösteren Hirbemerdon IIIA katmanında, Kenantepe C1 alanında ve Giricano A yapısında da devrilmiş duvarlar belirlenmiş, Üçtepe 11. tabakanın yanmış yapısı ile Ziyarettepe’deki şiddetli yanmış yapıların tavanı epey sayıda seramik kabın bulunduğu taban üzerine çökmüştür. Zagros bindirme jenerasyonunda yer alan Godin Tepe’nin III2 katmanı da M.Ö. 1650-1600 senelerında sarsıntı kararı yıkılmıştır. Kerkük yakınında yer alan Nuzi Antik Kenti’nde A Tapınağı’na ilişkin bir devrilmiş duvarın varlığı, Zagros bindirme neslinde M.Ö. 15. yüzyılda da bir sarsıntının meydana geldiğini göstermektedir. Burada ele geçen bir çivi yazılı tabletteki “deprem falı” metni de bölgenin arka arda meydana gelen sarsıntılardan etkilendiğinin göstergelerindendir.
TARİHİ ZELZELELER
Üst Dicle vadisi, Bitlis bindirme neslinde bulunan Narlı-Kozluk fay sınırının yaklaşık 75 km. güneyinde yer almakta ve bu neslin güney ucu, Zagros bindirmesine bağlanmaktadır. Arabistan plakasının, Avrasya plakası altına girdiği bindirme jenerasyonunun ürettiği zelzelelere tanıklık etmektedir. Bitlis bindirme neslinde Richter ölçeğine bakılırsa 6.9-7.1 büyüklüğünde sarsıntılar meydana gelmektedir.1156 yılında meydana gelen 7.6 büyüklüğündeki zelzele Malatya’dan Bağdat’a ve Filistin’e kadar uzanan bölgede hissedilmiştir. Bunu izleyen şiddetli zelzeleler 1866 ve 1878 senelerında Diyarbakır’da, 1938 yılında Lice ve Kulp’ta ve 1964 yılında Kurtalan’da meydana gelmiştir. 1975 yılında meydana gelen ve kerpiç yapıların tümüyle yıkılmasına niye olan Lice sarsıntısı 6.7 büyüklüğünde ölçülmüştür. Bu zelzele sırasında Üst Salat beldesinde kerpiç meskenlerde de çatlamalar meydana gelmiştir.
Sonuç olarak, Salat Tepe’de duvarların devrilmiş olmasının yanı sıra, kerpiçlerin ortalarının yatay eksende kısmen açılmış olmasının, duvarlarda görülen çeşitli deformasyonların ve çatlakların yer sarsıntılarından kaynaklandığı düşünülmektedir. Gibisi zelzele hasarları çağdaş kerpiç yapılarda da meydana gelmektedir. İran’ın batısını, kuzey-güney doğrultusunda kat eden değerli bir fay çizgisi olan Zagros bindirme jenerasyonunda 2003 yılında meydana gelen 6.7 büyüklüğündeki zelzelenin, İran’ın güneydoğusundaki Qir ve Bam kentlerindeki kerpiç yapılarda niye olduğu hasar, Salat Zirve yapısına benzerlik göstermektedir. Salat Tepe’de meydana gelen sarsıntıların en az 6 büyüklüğünde olabileceği kıymetlendirilmektedir.
Kuzeye gerçek devrilmiş duvar izleri.
Eski çağlarda zelzelelerin magma üzerinde yüzen plaka hareketlerinden kaynaklandığı bilinmediği için, bunların rablerin laneti olduğuna inanılırdı. Bu niçinle de her zelzeleden daha sonra kimi ritüeller uygulanarak bu lanetin ortadan kaldırılması umulurdu. Salat Tepe’nin M.Ö. 2. binde kurulan çabucak her katmanının zelzele niçiniyle yıkılmış olması, bu yıkımın yapıların dayanıksızlığından kaynaklandığının bilinmediğini göstermektedir. Günümüzde fay sınırlarının pozisyonu bilinmesine karşın bir daha tıpkı yerlerde sağlam yapılmamış binalarda hayatın devam etmesi, insanların tabiat olaylarından hâlâ ders çıkartmakta zorlandığının bir göstergesidir.
* Prof. Dr., Kocaeli Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Kısmı.
Zelzeleler insanların günümüzden 14 bin yıl evvelden itibaren kendi konutlarını inşa etmeye başlamalarından beri arkeolojik dolgularda izler bırakmıştır. Bu izleri, devrilmiş, çatlamış, eğilmiş ve deforme olmuş duvarlardan okuyabiliyoruz. İşte Dicle Nehri’nin sekileri üzerine kurulmuş olan ve Ilısu Barajı’ndan etkilenen höyüklerde açığa çıkartılan Tunç Çağı yerleşimlerinden kimilerinde da kerpiçten inşa edilmiş yapılarda meydana gelen yıkılma ve bozulmalar, binaların sarsıntı geçirdiğini gösteriyor. Bu höyüklerden biri olan Salat Tepe’de M.Ö. 22. yüzyıldan 17. yüzyıla kadar her 100-150 yılda bir sarsıntılar meydana geldiğini anlıyoruz:
M.Ö. 22. YÜZYIL SARSINTISI
Salat Zirve üzerine M.Ö. 23. yüzyılda inşa edilmiş taş temelsiz kerpiç duvarları olan tek odalı konutlar ile dar sokaklarla çevrelenmiş taş temelli, kerpiç duvarlı, epey odalı bir yapı ve kerpiç teras açığa çıkarılmıştır. Çok odalı yapının merdivenle inilen bodrum depoları, yüksek kil tezgâhları bulunan bir işlik odası, kireç sıvalı tabanı üzerinde kap yerleştirme yerleri bulunan bir odası, bir salon ve bir de giriş odası bulunmaktadır.
Çok odalı yapıda zelzele izleri.
Yapıların tamamı yangın geçirmiş, duvarların ayakta kalan kısımlarında islenmeler meydana gelmiş ve yangından kaynaklanan kül katmanları oda tabanlarını örtmüştür. Tavanın çökmesi kararı oda tabanları üzerine fazlaca sayıda kırılmış kap yığılmıştır. Çok odalı yapının depo kısmını çevreleyen ikiz duvarlar birbirinden ayrılmış, eğilmiş ve kimi duvarlar çatlamıştır. Bu yapı ile kontaklı kerpiç terasın üzerini kaplayan yangın enkazı üzerine de kerpiç duvarlar devrilmiştir. Duvarların bu durumu, yerleşimin M.Ö. 2150 öncesinde meydana gelen bir yer sarsıntısından etkilendiğini göstermektedir.
M.Ö. 21. YÜZYIL SARSINTISI
Evvelki yerleşimin enkazı yıkımın çabucak akabinde yerler doldurularak düzleştirilmiş ve yeni bir yerleşim inşa edilmiştir. Bu dolgulara açılan küçük çukurlar içerisine pişmiş topraktan biçimlendirilmiş ve bilhassa kırılmış insan ve hayvan figürleri ile boynuz modelleri ve minyatür kaplar yerleştirilmiştir. Yeni inşa edilen kerpiç duvarların temelleri altına, duvar boyunca yaklaşık 1-1.5 metre aralıklarla açılan küçük çukurlara domuz yavrusu çenesi, köpek çenesi, kuzu omur kesimi ya da yeni doğmuş domuz yavruları bırakılmıştır. Bu uygulama, muhtemelen yeni yerleşimi eski yerleşimin maruz kaldığı felaketten ve tinsel kirlenmeden korumak için uygulanan ayinlerin kalıntıları olmalıdır.
Çok odalı yapıda sarsıntı izleri.
Bu yerleşimde birbirinden dar sokaklarla ayrılmış 2-3 odalı, tek katlı konutlar bulunmaktadır. Konutların en geniş odaları ocaklar, tabana gömülmüş su küpleri, depo çukurları ve pişirme kapları bulunan mutfaklardır. Konutların duvarlarında ve tabanlarında görülen ağır islenme, yerleşimin yangın geçirdiğine işaret etmektedir. Odaların tabanları üzerine yığılmış epey sayıda kırılmış kap, büyük olasılıkla tavanın çökmesiyle tahrip olmuştur. Kimileri 3.5 metre yükseklikte korunmuş duvarlarda görülen eğilmeler ve çatlamalar ile kerpiç sıralarında ortaya çıkan yatay ve dikey dalgalanmalara göre bu yerleşim M.Ö. 2050 senelerında meydana gelen bir sarsıntıyla yıkılmıştır.
M.Ö. 19/18. YÜZYIL ZELZELESİ
Zelzeleyle yıkılan yerleşim vakit geçirilmeden bir daha inşa edilmiştir. Yerler molozla doldurulmuş, yangın enkazı balçıkla kapatılmıştır. Balçık dolgular içinde bulunan kül birikintileri, pişmiş toprak figür kesimleri ile yeni inşa edilen duvarlar boyunca kazılan çukurlara yerleştirilen domuz, geyik, köpek, kuzu üzere kurban hayvanı kesimleri da eski yerleşimin yaşadığı kötülüklerin, yeni yerleşime bulaşmasını önlemek hedefiyle uygulanan ayinlerin kalıntıları olmalıdır.
Bu yerleşimin konutları da çakıl döşeli dar sokaklarla birbirinden ayrılmıştır. Evvelki yerleşime ilişkin duvarların ayakta kalan kısımları yontulup dere taşları ile destek edilmiş ve kerpiç duvarlar yenilenmiştir. Kimi duvarların taş temelleri ortasına, bir çanak içerisinde yeni doğmuş domuz yavrusu bırakılması da yeni yerleşimin yazgısının düzgün olmasını sağlamaya yönelik yapı ritüellerinin kalıntılarıdır.
Yapılarda şiddetli yangın izleri belirlenmiş, oda tabanları üzerine fazlaca sayıda kırılmış pişmiş toprak kap yığılmıştır. Bir yanık tabanı kaplayan küllü dolgu üzerine devrilmiş kerpiç duvar yaklaşık 4 m. yüksekliktedir. Kuzeye yanlışsız meyil veren kalın bir duvardaki çatlamalar ile yangın enkazı üzerine devrilen kerpiç duvarlar, bu yerleşimin de sarsıntı geçirdiğini ve zelzele sırasında çıkan yangının tüm yerleşimi etkilediğini göstermektedir. Bir yapıda açığa çıkan yanmış iskelet, başına çatıyı oluşturan bir merteğin isabet emesi kararı oda tabanına sırt üstü düşmüş ve hayatını yitirmiştir.
Bir öteki konutun yıkıntıları üzerine, ortasında yeni doğmuş bir domuz yavrusu bulunan çanağın baş aşağı yerleştirilmesi, yapının geçirdiği felaketin bu katmanda mühürlenerek daha sonraki yerleşimi etkilememesi için uygulanan bir ayinin kalıntısıdır.
Kuzeye yanlışsız devrilmiş duvar izleri.
M.Ö. 17. YÜZYIL ZELZELELERİ
Bu yapıların yıkıntıları kerpiç molozu ve taş ile doldurulduktan daha sonra üzeri kalın balçık katmanı ile düzleştirilmiştir. İri kireçtaşlarından inşa edilen kalın temellerin üstüne balçık ve çakıl dolgu yerleştirilmiş, üzeri sazlarla düzgün hale getirilmiştir. Temellerin üzerine standart boyutlu kerpiçlerle örülen duvarlara 10-12 sırada bir sazlar yerleştirilmiştir. Yapılarda ahşap karkas kullanılmamış, yığma yoluyla inşa edilmiştir.
Duvarlar farklı yükseklikleri ve farklı kırılmaları niçiniyle yere farklı açılarla devrilmiştir. Yapının yıkılmayan duvarlarında çeşitli deformasyonlar belirlenmiştir. Güney kanattaki mutfağın batı duvarı doğuya hakikat yaklaşık 15 cm. eğim yapmış, birtakım duvarlarda yavaşça şişkinlikler ve çatlamalar meydana gelmiştir. Birtakım kerpiç sıraları kayarak duvarlarda sistemsiz dalgalanmalara yol açmış, kimi kerpiç sıraları ezilerek incelmiştir. Yerlerin birçoklarında kapı, mobilya üzere ahşap öğeler yanmış ve duvar sıvaları ısının yükseldiği bölgelerde kırmızı renk almıştır. Birtakım duvarlar onarılmıştır. Bir kapının pervaz kenarı balçık ile doldurularak eksik kısım onarılmış, eğilen birtakım duvarlara kerpiç payandalar inşa edilmiş, kimileri ince duvarlarla desteklenmiştir. Kimi yerlerde taban üstü buluntularına ya da insan iskeletlerine rastlanmamış olması, yapının tamir sırasında boşaltıldığı izlenimini bırakmıştır.
Küçük çukurlara kırılmış insan ve hayvan figürleri ya da kurban edildiği düşünülen koyun/keçi bırakılmış, büyük baş hayvanlara ilişkin ayaklar ya da boynuzlar yerleştirilmiştir. Bir yerin enkazı üzerine baş aşağı kapatılan bir çanak içerisine hayvan kemikleri ve kırılmış bir insan figürü yerleştirilmiştir. Yaşanan felaketin makûs yansımaları tinsel olarak bu figürlere yüklendikten daha sonra figürlerin kırılarak gömülmesi, bu sarsıntı felaketinin def edilmesi için uygulanan bir ayindir. Kötülüklerin tinsel olarak üzerine yüklendiği keçinin yerleşimden kovulması ya da öldürülüp gömülmesi formunda uygulanan Günah Keçisi Ayini, bu yerleşimlerde onları taklit eden pişmiş toprak figürler üzerinde uygulanmış, bu çukurlar sonrasındasında çamur ile sıvanarak kapatılmıştır. Bu ayinlerden daha sonra M.Ö. 16. yüzyılda zirve üzerine bir daha inşaat yapılmıştır.
Salat Zirve ile gibisi mimari özellikler gösteren Hirbemerdon IIIA katmanında, Kenantepe C1 alanında ve Giricano A yapısında da devrilmiş duvarlar belirlenmiş, Üçtepe 11. tabakanın yanmış yapısı ile Ziyarettepe’deki şiddetli yanmış yapıların tavanı epey sayıda seramik kabın bulunduğu taban üzerine çökmüştür. Zagros bindirme jenerasyonunda yer alan Godin Tepe’nin III2 katmanı da M.Ö. 1650-1600 senelerında sarsıntı kararı yıkılmıştır. Kerkük yakınında yer alan Nuzi Antik Kenti’nde A Tapınağı’na ilişkin bir devrilmiş duvarın varlığı, Zagros bindirme neslinde M.Ö. 15. yüzyılda da bir sarsıntının meydana geldiğini göstermektedir. Burada ele geçen bir çivi yazılı tabletteki “deprem falı” metni de bölgenin arka arda meydana gelen sarsıntılardan etkilendiğinin göstergelerindendir.
TARİHİ ZELZELELER
Üst Dicle vadisi, Bitlis bindirme neslinde bulunan Narlı-Kozluk fay sınırının yaklaşık 75 km. güneyinde yer almakta ve bu neslin güney ucu, Zagros bindirmesine bağlanmaktadır. Arabistan plakasının, Avrasya plakası altına girdiği bindirme jenerasyonunun ürettiği zelzelelere tanıklık etmektedir. Bitlis bindirme neslinde Richter ölçeğine bakılırsa 6.9-7.1 büyüklüğünde sarsıntılar meydana gelmektedir.1156 yılında meydana gelen 7.6 büyüklüğündeki zelzele Malatya’dan Bağdat’a ve Filistin’e kadar uzanan bölgede hissedilmiştir. Bunu izleyen şiddetli zelzeleler 1866 ve 1878 senelerında Diyarbakır’da, 1938 yılında Lice ve Kulp’ta ve 1964 yılında Kurtalan’da meydana gelmiştir. 1975 yılında meydana gelen ve kerpiç yapıların tümüyle yıkılmasına niye olan Lice sarsıntısı 6.7 büyüklüğünde ölçülmüştür. Bu zelzele sırasında Üst Salat beldesinde kerpiç meskenlerde de çatlamalar meydana gelmiştir.
Sonuç olarak, Salat Tepe’de duvarların devrilmiş olmasının yanı sıra, kerpiçlerin ortalarının yatay eksende kısmen açılmış olmasının, duvarlarda görülen çeşitli deformasyonların ve çatlakların yer sarsıntılarından kaynaklandığı düşünülmektedir. Gibisi zelzele hasarları çağdaş kerpiç yapılarda da meydana gelmektedir. İran’ın batısını, kuzey-güney doğrultusunda kat eden değerli bir fay çizgisi olan Zagros bindirme jenerasyonunda 2003 yılında meydana gelen 6.7 büyüklüğündeki zelzelenin, İran’ın güneydoğusundaki Qir ve Bam kentlerindeki kerpiç yapılarda niye olduğu hasar, Salat Zirve yapısına benzerlik göstermektedir. Salat Tepe’de meydana gelen sarsıntıların en az 6 büyüklüğünde olabileceği kıymetlendirilmektedir.
Kuzeye gerçek devrilmiş duvar izleri.
Eski çağlarda zelzelelerin magma üzerinde yüzen plaka hareketlerinden kaynaklandığı bilinmediği için, bunların rablerin laneti olduğuna inanılırdı. Bu niçinle de her zelzeleden daha sonra kimi ritüeller uygulanarak bu lanetin ortadan kaldırılması umulurdu. Salat Tepe’nin M.Ö. 2. binde kurulan çabucak her katmanının zelzele niçiniyle yıkılmış olması, bu yıkımın yapıların dayanıksızlığından kaynaklandığının bilinmediğini göstermektedir. Günümüzde fay sınırlarının pozisyonu bilinmesine karşın bir daha tıpkı yerlerde sağlam yapılmamış binalarda hayatın devam etmesi, insanların tabiat olaylarından hâlâ ders çıkartmakta zorlandığının bir göstergesidir.
* Prof. Dr., Kocaeli Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Kısmı.