Zelzeleler, hiç kuşkusuz doğal afetlerin en tehlikeli ve yıkıcı olanı. Türkiye’nin bulunduğu coğrafya, tarihi boyunca epey kere şiddetli sarsıntılara uğradı, tabir yerindeyse yerle bir oldu ve bir daha kuruldu.
Zelzele nedir? İnsanın zelzeleyle imtihanı bağlantısı ne vakit başladı? Eski çağlara ilişkin sarsıntı detaylarıne nasıl ulaşıyoruz? Ege Denizi etrafının zelzele geçmişi bize neler söylüyor? Ege Üniversitesi emekli öğretim üyesi Prof. Dr. İlhan Kayan sorularımızı cevapladı.
‘DEPREM İLAHI, SARSINTI DEHŞETİNİN BİR UZANTISI’
Zelzele nedir, tarih öncesi periyotlarda beşerler sarsıntıdan nasıl etkilendi?
Zelzele, yer kabuğunun hareketliliği ile ilgili bir olay. Bu niçinle, yer kabuğunun oluştuğu bir milyar yılı aşan bir müddetden beri olagelmekte. Bir milyon yılı aşan insanlık geçmişinin birinci periyotlarında zelzelenin tesirini yalnızca kaygı duygusu vermesi ile sınırlayabiliriz. Zira insanların başlarına yıkılacak bir meskenleri bulunmadığı için yıkımla ilgili uğrayabilecekleri ziyanlar da sonluydu.
Troya VIII-IX devrinin kutsal alanı.
Son Tunç Çağı devri zelzelesi daha sonrasında
onarılan-sağlamlaştırılan duvarlar (1, 2, 3).
Helenistik-Roma Devri duvarı (4).
M.S. 6. yüzyılda meydana gelen sarsıntılarla tahrip olduğu
kabul edilen kısım (5) Ön solda Troya IX kutsal alanının sunak (6)
ve kuyuları (7).
ötürüsıyla insanların konutlarını yaparak aşikâr yerlere yerleşmeye başlamalarından, yani genel manasıyla Neolitik Çağ’dan itibaren zelzele, beşerler için daha büyük bir dehşet ve felaket olmaya başladı. Örneğin, Antik Yunan mitolojisinde bir zelzele rabbi olan Poseidon’un bulunması da olasılıkla zelzele endişesinin bir uzantısıdır.
‘İNSANIN OLMADIĞI YERDE ZELZELEYLE İLGİLİ BİLGİ KELAM KONUSU DEĞİL’
Eski çağlara ilişkin sarsıntı detaylarıne nasıl ulaşıyoruz?
İnsanın var olmadığı yerlerde zelzelelerle ilgili bilgi de kelam konusu değil. bir daha insan nüfusunun, ötürüsıyla yerleşim yerlerinin epeyce az ve seyrek olduğu yerlerde de zelzelenin tesirlerinin gerçek boyutuyla bilinmesi mümkün değil.
Sağlıklı ve ölçülebilir olmayan eski çağlardaki sarsıntı ayrıntılarının yorumu ve bugünkü kriterlere göre derecelendirilmesi dolaylı metotlarla yapılabiliyor. Örneğin arkeolojik kazılardaki yıkıntı ve yangın katmanları bu mevzudaki kıymetli data kaynaklarıdır. Kuşkusuz, bu biçimde yıkımların savaşlar yahut öbür niçinlerle de olması mümkün. Lakin, yakın yerlere ilişkin öbür bilgilerle karşılaştırma yaparak birtakım sonuçlara ulaşabiliyoruz.
Eski çağlardaki sarsıntıların şiddetini belirlemedeki zorluklardan biri de yerleşim yerlerinin coğrafik özelliklerine bakılırsa kullanılan yapı materyalleri ve mimari geleneklerin farklılığı. Taş yığınları ile oluşturulan duvarlarla, kerpiç yahut ahşap çatma ile yapılan meskenlerin zelzeleye dayanıklılıkları tıpkı değildir. Bu niçinle, farklı yapılardan oluşan yerleşim yerleri içinde yıkıma bakılarak şiddet karşılaştırması yapılması, zelzelenin şiddet ve büyüklüğü hakkında bilgi edinilmesi zordur. Natürel bu çeşit farklılıkların tesirleri günümüz için de geçerli.
‘BÜYÜK SARSINTILAR YAYGIN YIKIMLARA yol açar’
Zelzelenin büyüklüğü ve şiddeti nedir, nasıl ölçülür, niye farklı bilgiler ortaya çıkar?
Son yüzyılda, süratle gelişen teknoloji ile zelzelelerin ölçülebilir ve kaydedilebilir bir duruma gelmesi, sarsıntı konusuna bilimsel bir boyut kazandırdı. Sarsıntının oluştuğu yerdeki güç boşalımı, zelzelenin büyüklüğü (magnitüd) olarak tanımlanır. Sismografla ölçülen bu matematiksel kıymet Richter ölçeği ile söz edilir. Zelzelenin şiddeti ise sarsıntının yeryüzünde, yerleşim yerlerinde yaptığı tesirin müşahedeyle kıymetlendirilmesine dayanır. Şiddet merkezden etrafa gerçek azalmakla birlikte, bu azalış taban özelliklerine ve odak derinliğine nazaran nizamlı olmaz, farklılıklar gösterir. Kuşkusuz, büyük zelzeleler daha geniş alanları değişen şiddetlerle tesirler ve yaygın yıkımlara yol açar.
Sarsıntı şiddeti 12 derecelik Mercalli ölçeği ile söz edilir. Günümüzde büyüklük ve şiddet içinde matematiksel bir alaka de kuruldu. Buna nazaran, mesela, bugüne kadar ölçülmüş azamî 8,4 büyüklüğündeki bir sarsıntı, XII şiddet derecesine karşılık gelir. Zelzele büyüklüğü, olayın fizikî boyutunu tanımlayan tek bir matematiksel bedel olduğundan daha manalıdır ve zelzeleler daha hayli bununla söz edilir. Lakin birden fazla vakit bu kıymet yüzeydeki değişken şiddet kıymeti ile karıştırılır.
Tarih çağlarından günümüze ulaşan yazılı evraklar yardımıyla geçmişteki sarsıntılarla ilgili değerlendirmeler yapılabiliyor. Fakat, bunlar ekseriyetle sarsıntıların merkezleri, büyüklükleri bakımından bugünkü ölçütlere uyan nitelikte değil. Yazılı ayrıntıların de bulunmadığı daha eski çağlara ilişkin sarsıntı şiddetleri ise arkeolojik hafriyatlarda dikkati çeken bölgesel yıkım bulgularına dayanılarak yorumlanıyor.
‘SANATSAL MİMARİNİN SARSINTILARDAN ETKİLENMESİ KAÇINILMAZ’
Yeryüzünün kıymetli bir zelzele jenerasyonu üzerinde bulunan Türkiye’de, jeolojik özelliklerine bakılırsa farklı sarsıntılar oluşturan bölgeler bulunuyor. Ege Denizi etrafının zelzele geçmişi bize neler söylüyor?
Doğu Anadolu ve Kuzey Anadolu fay zonları yatay doğrultuda hareketlerle sarsılır. Batı Anadolu, bilhassa Ege kıyı kısmı ise düşey atımlı faylarla oluşan zelzele bölgesi. Bu bölge, beraberinde, uygun coğrafik özellikleri niçiniyle tarih öncesi çağlardan beri değerli bir yerleşim alanı oldu. Birfazlaca prehistorik yerleşim yerinin yanı sıra çağdaş kültürün kaynağı olan antik çağların en değerli kentleri bu bölgede gelişti. ötürüsıyla tarih öncesi çağlardan beri bu bölgede yaşayan insanların, bilhassa antik çağlarda gelişen sanatsal mimarinin, sarsıntılardan etkilenmesi kaçınılmaz oldu.
Ege Denizi etrafının sarsıntı geçmişinde; Güney Ege’de, Girit Adası’nın 110 km. kadar kuzeyindeki Santorini Volkanı’nın günümüzden 3 bin 650-3 bin 450 yıl evvelki patlamaları ve buna bağlı oluşan zelzele ve tsunamiler bilinen en eski olaylardır. Girit Adası’ndaki Minos uygarlığının çöküşüne niye olan bu olayın, Anadolu kıyı jenerasyonundaki tesirleriyle oluşan zelzele ve tsunamiler hakkında somut bilgiler bulunmamakla birlikte, Santorini küllerinin geniş bir bölgeye yayıldığını gösteren bulgular var. Uygun ortamlarda birikmiş kül kalıntılarına bugün Batı Anadolu’daki biroldukca arkeolojik hafriyatta, göl ve bataklık üzere alanlardaki sedimantolojik sondajlarda rastlıyoruz. Dar alanlarda da olsa, kalınlığı 10 cm.’ye kadar çıkabilen bu kül birikintileri, bulundukları yüzeyin patlama vakti ile tarihlendirilmesi bakımından bilimsel ehemmiyet ve kıymet taşıyor.
‘TROYA’NIN UĞRADIĞI FELAKETLERDEN BİRİSİ DE DEPREM’
Sizin Troya başta olmak üzere çeşitli arkeolojik yerleşim yerlerinde kıymetli çalışmalar yaptığınızı biliyoruz. Troya etrafının paleocoğrafik gelişimi ortasında, meydana gelen değişimlerle ilgili neler söylersiniz?
Batı Anadolu zelzele tarihinde, günümüzden 5 bin yıl öncesine kadar uzanan geçmişi ile Troya’nın özel bir yeri var. Homeros’un İlyada Destanı’nda anlatılan Troya’nın uğradığı felaketler içinde zelzele de bulunuyor. Troya’da çalışan arkeologların birçok, son Tunç Çağı’nda, Troya VI surlarının büyük bir sarsıntıyla yıkıldığını kabul eder. Bundan diğer, farklı periyotlara ilişkin taş yapılardaki tamirlerin ve uygulanan farklı mimari tekniklerinin zelzelelerle ilişkilendirilmesi de Troya araştırmalarında üzerinde durulan konulardandır.
Anadolu’nun en kıymetli zelzele jenerasyonu olan Kuzey Anadolu fay zonu ile Ege fay sistemi içinde yer alan Troya’nın büyük sarsıntılardan etkilenmiş olması epey doğal. Lakin, çeşitli niçinlerle yıkılan duvarların yine tekrar yenilendiği uzun bir geçmişte, eski ve yeni kısımlar içindeki uyumsuzlukların her seferinde zelzelelerle ilişkilendirilmesinin bilimsel olarak kanıtlanması mümkün değil ve var iseyımdan öteye gitmez.
Troya VI surlarının doğu kısmı. Burada son Tunç Çağı zelzelesi ile taşlarda gevşemeler biçiminde hasar meydana geldiği öne sürülür.
Mimarlık tarihi araştırmacıları, duvardaki dikey çıkıntıların sarsıntıya karşı dayanıklılığı artırmak için yapıldığını belirtirler.
Troya eteklerinde ve sırtı çevreleyen alüvyal ovada yaptığımız, 327 delgi sondajdan sağlanan sedimantolojik bilgilerle Troya etrafının fiziki coğrafyasında meydana gelen değişmeler incelenip, paleocoğrafya haritaları çizildi. Buna nazaran, son buzul çağını izleyen periyotta yükselen deniz, evvel Karamenderes Vadisi’ne 15 km kadar sokularak günümüzden 7-6 bin yıl öncesinde, 3-5 km genişlikte bir körfez meydana getirdi. Bundan daha sonraki süreçte deniz düzeyinin yükselmesinin durmasıyla bu körfez, Karamenderes Irmağı’nın alüvyonları ile dolmuş, kuzeye ilerleyen delta kıyısı vakit ortasında bugünkü pozisyonuna, Çanakkale Boğazı’na ulaşmıştır.
‘TROYA’DA TSUNAMİ OLDUĞUNA DAİR BİLİMSEL BİR DESTEK YOK’
Troya kenti için öne sürülen tsunami konusu son senelerda epey konuşulur oldu. Siz bu mevzuyu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Troya yıkıntılarında sık rastlanan denizel kavkıları, Troya’nın sarsıntılar sırasında oluşan tsunamiler niçiniyle sularla kaplandığının bir ispatı olarak yorumlayanlar var. Troya, doğu-batı doğrultulu bir sırtın batı ucunda, 25-30 m. kadar yükseltide yer alır ve batıdan Karamenderes Irmağı’nın, kuzeyden Dümrek Çayı’nın 7-8 m. yükseltideki alüvyal ovaları ile çevrelenir. Karamenderes Ovası, taşkınlarla oluştu ve geçen yüzyıl ortalarına kadar büyük taşkınlarda vakit zaman sular altında kaldı. Ovanın ziraî kullanmasını geliştirmek için yapılan setlerle taşkınlar önlendi, ondan sonrasında yapılan baraj ve regülatörlerle taşkın riski bütünüyle ortadan kaldırıldı. Bu niçinle, ovanın sular altında kalmasını yalnızca sarsıntı ve tsunamilerle ilişkilendirmek yanlışsız değil.
Ayrıyeten geçmişte, gerek akarsu taşkınları, gerekse denizden gelen tesirlerle vakit zaman suların Troya eteklerine kadar yayılması doğal ve olağandır. Bilhassa kıyı çizgisinin Troya’ya daha yakın olduğu Troya VI ve izleyen periyotlar için de bu epeyce olağan. Lakin, Troya kentini denizle kaplayacak bir tabiat olayının düşünülmesinin bilimsel bir desteği yok. Troya yıkıntıları içindeki denizel kavkılar, Troya’nın deniz altında kaldığını gösteren bir ispat değil. Bunlar çeşitli gayelerle etraftaki eski bataklık ve kıyı kumsallarından beşerler tarafınca getirilmiştir. Kıyı yerleşmelerinin hepsinde bulunan bu tıp kavkıların sıklıkla yiyecek artığı olduğu, bir kısmının kerpiç materyali olarak getirilen çamurlardan kaynaklandığı, kimi tiplerin boya ve süs gereci olarak kullanıldığı da biliniyor.
‘YIKIMLARIN İZLERİNİ ARKEOLOJİK HAFRİYATLARDA GÖREBİLİYORUZ’
Klasik çağlara gelindiğinde sarsıntıların tesirini nasıl görüyoruz?
Çağdaş kültürlerin gelişmenine kaynak oluşturan bu süreçte, bölgede kent devletleri kuruldu, nüfus arttı. Kentler, görkemli mimari yapılar ve sanat yapıtları ile donatıldı. Anadolu’nun Ege kıyı bölgesinde de kültür ve mimari hayli gelişti. bu biçimde bir ortamda, kuşkusuz, zelzelelerin verdiği ziyanların boyutları da büyük oldu. Smyrna, Efes, Milet ve bunların etrafındaki daha küçük İyon kentlerinde sarsıntıların niye olduğu yıkımların izleri günümüzdeki arkeolojik hafriyatlarda kolaylıkla bakılırsabiliyor, bunlarla ilgili yazılı kaynaklarla ilişkilendirilebiliyoruz.
Örneğin Efes kenti büyük zelzelelerle sık sık sarsıldı, büyük yıkımlar oldu. Roma çağında, 262 yılında meydana gelen zelzelede kent büyük ziyan gördü ve yamaç meskenleri yıkıldı. Bu tarihte dünyanın yedi mükemmelinden biri olarak kabul edilen Artemision Tapınağı da yıkılmakla birlikte, bu yıkım, birebir tarihte kenti istila eden Gotlarla da ilişkilendirilir. 557 yılındaki şiddetli sarsıntıda ise St. Jean Kilisesi ve Gimnazyum yıkıldı. bir daha yapılan kilise 1360-62 senelerında yeniden büyük bir zelzeleyle yıkıldı. Bunun üzere, Smyrna, Milet üzere İyon kentlerinde meydana gelen büyük sarsıntılarla ilgili yazılı kaynaklarda bir epey bilgi bulunuyor.
‘DEPREM HER VAKİT DEHŞET KAYNAĞI OLDU’
Zelzeleler tarihimizin değerli bir modülü. Aslında daima iç içe yaşadığımız lakin daima unuttuğumuz sarsıntıların geçmiş kültürlerde bıraktığı izler bize neler söylüyor?
Bütünüyle yeryüzünün kıymetli bir zelzele nesli üzerinde bulunan Türkiye’de, Ege Bölgesi ve bilhassa kıyı kısmı, jeolojik gelişmenine bağlı olarak sık sık büyük zelzelelerle sarsılıyor. Bu tabiat olayı, tarih öncesi çağlardan beri bu bölgede yaşayan, yerleşip kentler kuran beşerler için her vakit endişe kaynağı oldu. Bilhassa kentsel mimarinin gelişmeninden daha sonra büyük yıkımlar, yangınlarla büyüyen felaketler meydana getirdi. Yazılı dokümanların bulunmadığı eski çağlarda kentsel mimari de çabucak hemen gelişmediği için büyük zelzelelerin tarihleri, tesirleri ile ilgili bilgiler dolaylı datalara yahut var iseyımlara dayanıyor.
Yazılı evrak bulunan tarih çağlarına ilişkin ayrıntıların daha eski olanlarında ise dehşet etkisinin büyüklüğü ile açıklanabilecek abartılı tasvirler bulunuyor. Öte yandan, bu çağlara ilişkin kısıtlı ve abartılı bilgiler emsalsiz kullanılarak kaynaktan kaynağa aktarılıyor; gerçek olup olmadığı düşünülmeden hakikat üzere kabul ediliyor. Günümüzde bu tıp ayrıntıların kullanılmasında coğrafik özellikleri dikkate almalı, neyin nasıl olabileceğini yeterli değerlendirmeliyiz.
Zelzelelerle ilgili daha yakın tarih periyotlarına ilişkin bilgiler ise daha detaylı ve emniyetli nitelikte. Bunlar, zelzele dönemlerinin belirlenmesi, gelecekle ilgili modellemelerin yapılabilmesi için büyük değer taşıyor. Son yüzyıla ilişkin bilgiler ise zelzelelerin büyüklük ve şiddetlerinin ölçülebilir olmasıyla matematiksel mana kazandı. ötürüsıyla günümüzde artan kentleşme niçiniyle, sarsıntıların toplumlar üstündeki tesiri daha büyük boyutlarda. Bilhassa az gelişmiş toplumlarda coğrafik özellikler bilinmeden yahut bilinmesine karşın günlük çıkarlara öncelik verildiği için, bilinçsiz genişletilen kentsel alanlarda sarsıntılar büyük yıkımlara, felaketlere niye oluyor. Kırsal alanlarda ise yenilenemeyen ilkel yapılar, şiddeti fazla olmayan zelzelelerde dahi yıkılarak can ve mal kayıplarına niye olmaya devam ediyor.
İlhan Kayan kimdir?
1975 yılından bu yana Türk ve yabancı bilim insanlarıyla ortak araştırma projeleri yürüten İlhan Kayan, Tübingen Üniversitesi, Prehistorya Enstitüsü (Instituts für Ur-und Frühgeschichte und Archäologie des Mittelalters in Tübingen) tarafınca yürütülen Troya araştırma-kazı projesinde coğrafya, paleocoğrafya rekonstrüksiyonları ve jeoarkeoloji hususlarında çalıştı. 80’in üzerinde makalesi bulunan Kayan, hafriyat projeleri kapsamında çalışmalarını sürdürüyor.
Zelzele nedir? İnsanın zelzeleyle imtihanı bağlantısı ne vakit başladı? Eski çağlara ilişkin sarsıntı detaylarıne nasıl ulaşıyoruz? Ege Denizi etrafının zelzele geçmişi bize neler söylüyor? Ege Üniversitesi emekli öğretim üyesi Prof. Dr. İlhan Kayan sorularımızı cevapladı.
‘DEPREM İLAHI, SARSINTI DEHŞETİNİN BİR UZANTISI’
Zelzele nedir, tarih öncesi periyotlarda beşerler sarsıntıdan nasıl etkilendi?
Zelzele, yer kabuğunun hareketliliği ile ilgili bir olay. Bu niçinle, yer kabuğunun oluştuğu bir milyar yılı aşan bir müddetden beri olagelmekte. Bir milyon yılı aşan insanlık geçmişinin birinci periyotlarında zelzelenin tesirini yalnızca kaygı duygusu vermesi ile sınırlayabiliriz. Zira insanların başlarına yıkılacak bir meskenleri bulunmadığı için yıkımla ilgili uğrayabilecekleri ziyanlar da sonluydu.
Troya VIII-IX devrinin kutsal alanı.
Son Tunç Çağı devri zelzelesi daha sonrasında
onarılan-sağlamlaştırılan duvarlar (1, 2, 3).
Helenistik-Roma Devri duvarı (4).
M.S. 6. yüzyılda meydana gelen sarsıntılarla tahrip olduğu
kabul edilen kısım (5) Ön solda Troya IX kutsal alanının sunak (6)
ve kuyuları (7).
ötürüsıyla insanların konutlarını yaparak aşikâr yerlere yerleşmeye başlamalarından, yani genel manasıyla Neolitik Çağ’dan itibaren zelzele, beşerler için daha büyük bir dehşet ve felaket olmaya başladı. Örneğin, Antik Yunan mitolojisinde bir zelzele rabbi olan Poseidon’un bulunması da olasılıkla zelzele endişesinin bir uzantısıdır.
‘İNSANIN OLMADIĞI YERDE ZELZELEYLE İLGİLİ BİLGİ KELAM KONUSU DEĞİL’
Eski çağlara ilişkin sarsıntı detaylarıne nasıl ulaşıyoruz?
İnsanın var olmadığı yerlerde zelzelelerle ilgili bilgi de kelam konusu değil. bir daha insan nüfusunun, ötürüsıyla yerleşim yerlerinin epeyce az ve seyrek olduğu yerlerde de zelzelenin tesirlerinin gerçek boyutuyla bilinmesi mümkün değil.
Sağlıklı ve ölçülebilir olmayan eski çağlardaki sarsıntı ayrıntılarının yorumu ve bugünkü kriterlere göre derecelendirilmesi dolaylı metotlarla yapılabiliyor. Örneğin arkeolojik kazılardaki yıkıntı ve yangın katmanları bu mevzudaki kıymetli data kaynaklarıdır. Kuşkusuz, bu biçimde yıkımların savaşlar yahut öbür niçinlerle de olması mümkün. Lakin, yakın yerlere ilişkin öbür bilgilerle karşılaştırma yaparak birtakım sonuçlara ulaşabiliyoruz.
Eski çağlardaki sarsıntıların şiddetini belirlemedeki zorluklardan biri de yerleşim yerlerinin coğrafik özelliklerine bakılırsa kullanılan yapı materyalleri ve mimari geleneklerin farklılığı. Taş yığınları ile oluşturulan duvarlarla, kerpiç yahut ahşap çatma ile yapılan meskenlerin zelzeleye dayanıklılıkları tıpkı değildir. Bu niçinle, farklı yapılardan oluşan yerleşim yerleri içinde yıkıma bakılarak şiddet karşılaştırması yapılması, zelzelenin şiddet ve büyüklüğü hakkında bilgi edinilmesi zordur. Natürel bu çeşit farklılıkların tesirleri günümüz için de geçerli.
‘BÜYÜK SARSINTILAR YAYGIN YIKIMLARA yol açar’
Zelzelenin büyüklüğü ve şiddeti nedir, nasıl ölçülür, niye farklı bilgiler ortaya çıkar?
Son yüzyılda, süratle gelişen teknoloji ile zelzelelerin ölçülebilir ve kaydedilebilir bir duruma gelmesi, sarsıntı konusuna bilimsel bir boyut kazandırdı. Sarsıntının oluştuğu yerdeki güç boşalımı, zelzelenin büyüklüğü (magnitüd) olarak tanımlanır. Sismografla ölçülen bu matematiksel kıymet Richter ölçeği ile söz edilir. Zelzelenin şiddeti ise sarsıntının yeryüzünde, yerleşim yerlerinde yaptığı tesirin müşahedeyle kıymetlendirilmesine dayanır. Şiddet merkezden etrafa gerçek azalmakla birlikte, bu azalış taban özelliklerine ve odak derinliğine nazaran nizamlı olmaz, farklılıklar gösterir. Kuşkusuz, büyük zelzeleler daha geniş alanları değişen şiddetlerle tesirler ve yaygın yıkımlara yol açar.
Sarsıntı şiddeti 12 derecelik Mercalli ölçeği ile söz edilir. Günümüzde büyüklük ve şiddet içinde matematiksel bir alaka de kuruldu. Buna nazaran, mesela, bugüne kadar ölçülmüş azamî 8,4 büyüklüğündeki bir sarsıntı, XII şiddet derecesine karşılık gelir. Zelzele büyüklüğü, olayın fizikî boyutunu tanımlayan tek bir matematiksel bedel olduğundan daha manalıdır ve zelzeleler daha hayli bununla söz edilir. Lakin birden fazla vakit bu kıymet yüzeydeki değişken şiddet kıymeti ile karıştırılır.
Tarih çağlarından günümüze ulaşan yazılı evraklar yardımıyla geçmişteki sarsıntılarla ilgili değerlendirmeler yapılabiliyor. Fakat, bunlar ekseriyetle sarsıntıların merkezleri, büyüklükleri bakımından bugünkü ölçütlere uyan nitelikte değil. Yazılı ayrıntıların de bulunmadığı daha eski çağlara ilişkin sarsıntı şiddetleri ise arkeolojik hafriyatlarda dikkati çeken bölgesel yıkım bulgularına dayanılarak yorumlanıyor.
‘SANATSAL MİMARİNİN SARSINTILARDAN ETKİLENMESİ KAÇINILMAZ’
Yeryüzünün kıymetli bir zelzele jenerasyonu üzerinde bulunan Türkiye’de, jeolojik özelliklerine bakılırsa farklı sarsıntılar oluşturan bölgeler bulunuyor. Ege Denizi etrafının zelzele geçmişi bize neler söylüyor?
Doğu Anadolu ve Kuzey Anadolu fay zonları yatay doğrultuda hareketlerle sarsılır. Batı Anadolu, bilhassa Ege kıyı kısmı ise düşey atımlı faylarla oluşan zelzele bölgesi. Bu bölge, beraberinde, uygun coğrafik özellikleri niçiniyle tarih öncesi çağlardan beri değerli bir yerleşim alanı oldu. Birfazlaca prehistorik yerleşim yerinin yanı sıra çağdaş kültürün kaynağı olan antik çağların en değerli kentleri bu bölgede gelişti. ötürüsıyla tarih öncesi çağlardan beri bu bölgede yaşayan insanların, bilhassa antik çağlarda gelişen sanatsal mimarinin, sarsıntılardan etkilenmesi kaçınılmaz oldu.
Ege Denizi etrafının sarsıntı geçmişinde; Güney Ege’de, Girit Adası’nın 110 km. kadar kuzeyindeki Santorini Volkanı’nın günümüzden 3 bin 650-3 bin 450 yıl evvelki patlamaları ve buna bağlı oluşan zelzele ve tsunamiler bilinen en eski olaylardır. Girit Adası’ndaki Minos uygarlığının çöküşüne niye olan bu olayın, Anadolu kıyı jenerasyonundaki tesirleriyle oluşan zelzele ve tsunamiler hakkında somut bilgiler bulunmamakla birlikte, Santorini küllerinin geniş bir bölgeye yayıldığını gösteren bulgular var. Uygun ortamlarda birikmiş kül kalıntılarına bugün Batı Anadolu’daki biroldukca arkeolojik hafriyatta, göl ve bataklık üzere alanlardaki sedimantolojik sondajlarda rastlıyoruz. Dar alanlarda da olsa, kalınlığı 10 cm.’ye kadar çıkabilen bu kül birikintileri, bulundukları yüzeyin patlama vakti ile tarihlendirilmesi bakımından bilimsel ehemmiyet ve kıymet taşıyor.
‘TROYA’NIN UĞRADIĞI FELAKETLERDEN BİRİSİ DE DEPREM’
Sizin Troya başta olmak üzere çeşitli arkeolojik yerleşim yerlerinde kıymetli çalışmalar yaptığınızı biliyoruz. Troya etrafının paleocoğrafik gelişimi ortasında, meydana gelen değişimlerle ilgili neler söylersiniz?
Batı Anadolu zelzele tarihinde, günümüzden 5 bin yıl öncesine kadar uzanan geçmişi ile Troya’nın özel bir yeri var. Homeros’un İlyada Destanı’nda anlatılan Troya’nın uğradığı felaketler içinde zelzele de bulunuyor. Troya’da çalışan arkeologların birçok, son Tunç Çağı’nda, Troya VI surlarının büyük bir sarsıntıyla yıkıldığını kabul eder. Bundan diğer, farklı periyotlara ilişkin taş yapılardaki tamirlerin ve uygulanan farklı mimari tekniklerinin zelzelelerle ilişkilendirilmesi de Troya araştırmalarında üzerinde durulan konulardandır.
Anadolu’nun en kıymetli zelzele jenerasyonu olan Kuzey Anadolu fay zonu ile Ege fay sistemi içinde yer alan Troya’nın büyük sarsıntılardan etkilenmiş olması epey doğal. Lakin, çeşitli niçinlerle yıkılan duvarların yine tekrar yenilendiği uzun bir geçmişte, eski ve yeni kısımlar içindeki uyumsuzlukların her seferinde zelzelelerle ilişkilendirilmesinin bilimsel olarak kanıtlanması mümkün değil ve var iseyımdan öteye gitmez.
Troya VI surlarının doğu kısmı. Burada son Tunç Çağı zelzelesi ile taşlarda gevşemeler biçiminde hasar meydana geldiği öne sürülür.
Mimarlık tarihi araştırmacıları, duvardaki dikey çıkıntıların sarsıntıya karşı dayanıklılığı artırmak için yapıldığını belirtirler.
Troya eteklerinde ve sırtı çevreleyen alüvyal ovada yaptığımız, 327 delgi sondajdan sağlanan sedimantolojik bilgilerle Troya etrafının fiziki coğrafyasında meydana gelen değişmeler incelenip, paleocoğrafya haritaları çizildi. Buna nazaran, son buzul çağını izleyen periyotta yükselen deniz, evvel Karamenderes Vadisi’ne 15 km kadar sokularak günümüzden 7-6 bin yıl öncesinde, 3-5 km genişlikte bir körfez meydana getirdi. Bundan daha sonraki süreçte deniz düzeyinin yükselmesinin durmasıyla bu körfez, Karamenderes Irmağı’nın alüvyonları ile dolmuş, kuzeye ilerleyen delta kıyısı vakit ortasında bugünkü pozisyonuna, Çanakkale Boğazı’na ulaşmıştır.
‘TROYA’DA TSUNAMİ OLDUĞUNA DAİR BİLİMSEL BİR DESTEK YOK’
Troya kenti için öne sürülen tsunami konusu son senelerda epey konuşulur oldu. Siz bu mevzuyu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Troya yıkıntılarında sık rastlanan denizel kavkıları, Troya’nın sarsıntılar sırasında oluşan tsunamiler niçiniyle sularla kaplandığının bir ispatı olarak yorumlayanlar var. Troya, doğu-batı doğrultulu bir sırtın batı ucunda, 25-30 m. kadar yükseltide yer alır ve batıdan Karamenderes Irmağı’nın, kuzeyden Dümrek Çayı’nın 7-8 m. yükseltideki alüvyal ovaları ile çevrelenir. Karamenderes Ovası, taşkınlarla oluştu ve geçen yüzyıl ortalarına kadar büyük taşkınlarda vakit zaman sular altında kaldı. Ovanın ziraî kullanmasını geliştirmek için yapılan setlerle taşkınlar önlendi, ondan sonrasında yapılan baraj ve regülatörlerle taşkın riski bütünüyle ortadan kaldırıldı. Bu niçinle, ovanın sular altında kalmasını yalnızca sarsıntı ve tsunamilerle ilişkilendirmek yanlışsız değil.
Ayrıyeten geçmişte, gerek akarsu taşkınları, gerekse denizden gelen tesirlerle vakit zaman suların Troya eteklerine kadar yayılması doğal ve olağandır. Bilhassa kıyı çizgisinin Troya’ya daha yakın olduğu Troya VI ve izleyen periyotlar için de bu epeyce olağan. Lakin, Troya kentini denizle kaplayacak bir tabiat olayının düşünülmesinin bilimsel bir desteği yok. Troya yıkıntıları içindeki denizel kavkılar, Troya’nın deniz altında kaldığını gösteren bir ispat değil. Bunlar çeşitli gayelerle etraftaki eski bataklık ve kıyı kumsallarından beşerler tarafınca getirilmiştir. Kıyı yerleşmelerinin hepsinde bulunan bu tıp kavkıların sıklıkla yiyecek artığı olduğu, bir kısmının kerpiç materyali olarak getirilen çamurlardan kaynaklandığı, kimi tiplerin boya ve süs gereci olarak kullanıldığı da biliniyor.
‘YIKIMLARIN İZLERİNİ ARKEOLOJİK HAFRİYATLARDA GÖREBİLİYORUZ’
Klasik çağlara gelindiğinde sarsıntıların tesirini nasıl görüyoruz?
Çağdaş kültürlerin gelişmenine kaynak oluşturan bu süreçte, bölgede kent devletleri kuruldu, nüfus arttı. Kentler, görkemli mimari yapılar ve sanat yapıtları ile donatıldı. Anadolu’nun Ege kıyı bölgesinde de kültür ve mimari hayli gelişti. bu biçimde bir ortamda, kuşkusuz, zelzelelerin verdiği ziyanların boyutları da büyük oldu. Smyrna, Efes, Milet ve bunların etrafındaki daha küçük İyon kentlerinde sarsıntıların niye olduğu yıkımların izleri günümüzdeki arkeolojik hafriyatlarda kolaylıkla bakılırsabiliyor, bunlarla ilgili yazılı kaynaklarla ilişkilendirilebiliyoruz.
Örneğin Efes kenti büyük zelzelelerle sık sık sarsıldı, büyük yıkımlar oldu. Roma çağında, 262 yılında meydana gelen zelzelede kent büyük ziyan gördü ve yamaç meskenleri yıkıldı. Bu tarihte dünyanın yedi mükemmelinden biri olarak kabul edilen Artemision Tapınağı da yıkılmakla birlikte, bu yıkım, birebir tarihte kenti istila eden Gotlarla da ilişkilendirilir. 557 yılındaki şiddetli sarsıntıda ise St. Jean Kilisesi ve Gimnazyum yıkıldı. bir daha yapılan kilise 1360-62 senelerında yeniden büyük bir zelzeleyle yıkıldı. Bunun üzere, Smyrna, Milet üzere İyon kentlerinde meydana gelen büyük sarsıntılarla ilgili yazılı kaynaklarda bir epey bilgi bulunuyor.
‘DEPREM HER VAKİT DEHŞET KAYNAĞI OLDU’
Zelzeleler tarihimizin değerli bir modülü. Aslında daima iç içe yaşadığımız lakin daima unuttuğumuz sarsıntıların geçmiş kültürlerde bıraktığı izler bize neler söylüyor?
Bütünüyle yeryüzünün kıymetli bir zelzele nesli üzerinde bulunan Türkiye’de, Ege Bölgesi ve bilhassa kıyı kısmı, jeolojik gelişmenine bağlı olarak sık sık büyük zelzelelerle sarsılıyor. Bu tabiat olayı, tarih öncesi çağlardan beri bu bölgede yaşayan, yerleşip kentler kuran beşerler için her vakit endişe kaynağı oldu. Bilhassa kentsel mimarinin gelişmeninden daha sonra büyük yıkımlar, yangınlarla büyüyen felaketler meydana getirdi. Yazılı dokümanların bulunmadığı eski çağlarda kentsel mimari de çabucak hemen gelişmediği için büyük zelzelelerin tarihleri, tesirleri ile ilgili bilgiler dolaylı datalara yahut var iseyımlara dayanıyor.
Yazılı evrak bulunan tarih çağlarına ilişkin ayrıntıların daha eski olanlarında ise dehşet etkisinin büyüklüğü ile açıklanabilecek abartılı tasvirler bulunuyor. Öte yandan, bu çağlara ilişkin kısıtlı ve abartılı bilgiler emsalsiz kullanılarak kaynaktan kaynağa aktarılıyor; gerçek olup olmadığı düşünülmeden hakikat üzere kabul ediliyor. Günümüzde bu tıp ayrıntıların kullanılmasında coğrafik özellikleri dikkate almalı, neyin nasıl olabileceğini yeterli değerlendirmeliyiz.
Zelzelelerle ilgili daha yakın tarih periyotlarına ilişkin bilgiler ise daha detaylı ve emniyetli nitelikte. Bunlar, zelzele dönemlerinin belirlenmesi, gelecekle ilgili modellemelerin yapılabilmesi için büyük değer taşıyor. Son yüzyıla ilişkin bilgiler ise zelzelelerin büyüklük ve şiddetlerinin ölçülebilir olmasıyla matematiksel mana kazandı. ötürüsıyla günümüzde artan kentleşme niçiniyle, sarsıntıların toplumlar üstündeki tesiri daha büyük boyutlarda. Bilhassa az gelişmiş toplumlarda coğrafik özellikler bilinmeden yahut bilinmesine karşın günlük çıkarlara öncelik verildiği için, bilinçsiz genişletilen kentsel alanlarda sarsıntılar büyük yıkımlara, felaketlere niye oluyor. Kırsal alanlarda ise yenilenemeyen ilkel yapılar, şiddeti fazla olmayan zelzelelerde dahi yıkılarak can ve mal kayıplarına niye olmaya devam ediyor.
İlhan Kayan kimdir?
1975 yılından bu yana Türk ve yabancı bilim insanlarıyla ortak araştırma projeleri yürüten İlhan Kayan, Tübingen Üniversitesi, Prehistorya Enstitüsü (Instituts für Ur-und Frühgeschichte und Archäologie des Mittelalters in Tübingen) tarafınca yürütülen Troya araştırma-kazı projesinde coğrafya, paleocoğrafya rekonstrüksiyonları ve jeoarkeoloji hususlarında çalıştı. 80’in üzerinde makalesi bulunan Kayan, hafriyat projeleri kapsamında çalışmalarını sürdürüyor.