Mehmet Ö. Alkan
İstanbul, sarsıntı neslinde olması niçiniyle binsenelerdan beri olduğu üzere, fethinden daha sonra da birfazlaca zelzele yaşadı. İmparatorluğun 1894 İstanbul zelzelesi öncesi yaşadığı son büyük sarsıntı, Sakızadası merkezli ve 26 Temmuz 1882 günü, batıdan doğuya atımlı ve yaklaşık 33 saniye süren sarsıntıdır. Bu zelzelede 5 binden çok insan öldü ve neredeyse bütün binalar yıkıldı. Bunu Kasım 1891’deki İzmir sarsıntısı izledi. İstanbul ise en son Bursa sarsıntısının sıcaklığını üzerinde hissetti ve çok sallandı.
İstanbul’da 19. yüzyılın son büyük sarsıntısı 10 Temmuz 1894 Salı günü yaşandı. Zelzele günü takvimler Mâlî (Rûmî) tarihle 28 Haziran 1310 gününü gösterdiği için, daha sonradan “1310 zelzelesi” yahut “1310 Dersaadet Hareket-i Arzı” olarak anılacaktır. Sarsıntı üç büyük sarsıntıdan meydana geldi. Havanın berrak ve ancak rüzgarlı olduğu öğlen vakti yaşanan zelzele evvelden kullanılan Ezanî saatler 4.45’i, günümüzde kullandığımız Zevalî saatler ise 12.27’yi gösterirken oldu. Tam saati konusunda 5 ilâ 10 dakikaya varan farklar vardır. Fakat müezzinlerin ezan okumaya başladıkları bir sırada olduğu katidir. İstanbul’u vuran zelzelenin merkezinin Yeşilköy’den 8 km. uzakta ve güneydoğu istikametinde, Marmara Denizi’nde olduğu kestirim edilmektedir.
HALK SOKAKLARDA…
Sarsıntıyla birlikte halk sokaklara dökülmüş, İstanbul’da büyük bir kaos ve kaygı yaşanmaya başlamıştır. Yıkılan konutların çıkardığı dumana, zelzele daha sonrası başlayan yangınların dumanları da eklenince kentin üzerini ağır bir sis katmanı kaplamıştır. Bilhassa Kapalıçarşı’nın yıkıntıları içinden gelen çığlık ve yalvarışlar biroldukça kişinin kulaklarından senelerca silinmemiştir.
Sarsıntıdan telgraf çizgileri da ziyan gördüğü için, öteki yerleşim ünitelerinden haber alınamamakta, ötürüsıyla sarsıntının sırf İstanbul’da olduğu zannedilmektedir. Telgraf ve Posta Nezareti epey büyük hasar görmüştür. Sağlam makinelerin birden fazla bahçeye çıkarılarak müdafaa altına alınmıştır. bir mühlet daha sonra kent içi ve dışı haberleşme Nezaret bahçesinden sağlanmıştır. Haberleşme kısmen de olsa sağlanıp telgraf çizgileri çalışmaya başlayınca, sarsıntının Adapazarı’ndan başlayarak Edirne’ye kadar uzanan bir satıhta yaşandığı da yavaş yavaş anlaşılmıştır. Adapazarı, İzmit, Gebze, Karamürsel, Bilecik, Bursa ve Edirne’den hasar haberleri gelmektedir. Balıkesir de zelzeleden önemli biçimde etkilenen yerler içindedır.
Kent içi ulaşım da felç olmuş, tramvay seferleri durmuştur. Tünel rastgele bir ziyan görmemekle birlikte tedbir olarak tramvaylar işletilmemiştir. Geç vakitlere hakikat Sultanahmet ile köprü içinde tramvay seferleri aksamalı olarak başlamıştır. Şirketi Hayriye ile İdare-i Mahsusa vapurları Boğaz’ın iki yakasında fiyatsız yolcu taşımışlardır. Şehremaneti ise çabucak ekmek temin ederek halka dağıtmaya başlamıştır. Sarsıntıda hasar görmemekle bir arada, endişeden kapalı tutulan fırın ve bakkallar, hükümet buyruğuyla açtırılmıştır.
ZELZELEDE İNSAN HALLERİ
Bu ortada Çukurçeşme Bayanlar Hamamı’nın kubbesi çökünce, hamamda bulunan bayanlar güç bela kendilerini dışarı atmışlardır. Emniyet Sandığı veznesine para teslim etmek için gelen bir kişi zelzele sırasında kaçmış, geri döndüğünde ise para bulunamamış ve soruşturma açılmıştır.
Zelzelenin gündüz olması, can kaybının az olmasının esas sebebidir. Kapalıçarşı fazlaca büyük hasar görmüştür. Kuyumcu esnafı dükkanlarını terk ettiğinden jandarma ve polis tarafınca çabucak güvenlik tedbiri alınmıştır. Sonraki gün de en epey can kaybının Kapalıçarşı’da olduğu anlaşılmıştır. Padişahın buyruğuyla başlatılan enkaz kaldırma çalışmaları esnasında, birinci gün enkaz altından 81 meyyit ve 112 yaralı çıkartılır. Enkaz altından çıkarılan cesetler Hapishane-i Umumi’de toplanmakta ve sıhhat niçinleriyle, ilişkin olduğu dinin gereklerine nazaran gömülme süreçleri yapılmaktadır. Toplam meyyit sayısı birinci gün için 135 ve yaralı sayısı da 144 olarak verilmektedir. İki gün daha sonra sadece Heybeliada’da ölenlerin sayısı 10’dan 70’e yükselmiştir.
Kapalıçarşı’daki enkaz altından üç gün daha sonra 12 yaşında bir çocuk sağ salim çıkarılmıştır. Sarsıntıdan beş gün daha sonra Kapalıçarşı enkazından canlı bir insan daha çıkarılır. Polis Yönetimi yanındaki dükkânda suculuk yapmakta olan bir Ermeni, zelzele esnasında büyük bir küpün yanına sinmiş ve üzerine çöken tavanın altında, günlerce küpün ortasındaki suyu içerek canlı kalmıştır.
Zelzelenin izleri Maltepe’den itibaren başlamakta, Yeşilköy’e kadar uzanmaktadır. Kısmen yahut büsbütün yıkılan binalar içinde istasyon, gar, okul, camii, kilise, hastane ve resmi daireler bulunmaktadır.
PADİŞAHIN SIHHATİNE DUA İLE BAŞLAYAN HABER
Sarsıntı daha sonrasında resmi dairelerin hasar gördüğü konusu pek işlenmemiş, işlense de geçiştirilmiştir. Örneğin -şimdi olmayan- Adliye Binası pek hasar görmemiş üzere anlatılsa da işlerin aksamaması için taşındığı da eklenmiştir. Satır ortaları okunduğunda hasarın çok önemli olduğu anlaşılmaktadır. Bâbıâli için kurulan “heyet-i fenniye” raporunda, yapılan incelemeler kararında masraf çıkarılmış ve 14124.50 kuruşluk harcama belirlenmiştir. Padişahın buyruğuyla çabucak tamirata başlanmıştır.
Sarsıntının sonraki günü yayınlanan Tercüman-ı Hakikat gazetesi, birinci yazısına ölenlere değil, padişahın sıhhatine dua ederek başlamıştır. Gazetede, padişahın ve onun devletinin halkın yardımına çabucak nasıl yetiştiği itinayla anlatılır. Padişah, zelzelenin akabinde, kentin çeşitli yerlerine bakılırsavliler göndererek inceleme yaptırmıştır. Başka yandan, Şehremaneti ve Zaptiye Nezareti memurlarını da hasarlı binalardan halkı uzaklaştırmak, tehlikeli olanları yıkarak halkın faydalanmasını önlemek, halkın rahatını sağlamak için tedbir almak ve yaralıları tedavi ettirmek için gorevlendirmiştir. Yaralılar padişahın buyruğuyla hastanelerde tedavi altına alınmıştır. Bunu bakılırsan halk, padişaha dualar etmiştir. Devlet nazaranv başındadır!
Bâbıâli, zelzele günü öğlenden daha sonra tatil edilse de bir heyet tarafınca incelenerek hasar olmadığı görülünce, sonraki gün memurlar misyon başına çağrılmışlardır. Hatta Meclis-i Has ve Vükela da tıpkı gün olağan toplantısını yapacaktır. Ayrıyeten padişah, hasarlı devlet dairelerinin yanına yavaşça barakalar inşa edilmesi için buyruk çıkartmıştır.
Sarsıntıdan birkaç gün daha sonra, gazeteler hasar ve can kaybı konusundaki haberleri bir kenara bırakarak, devletin halka yardım etmek konusunda ne kadar faal olduğunu anlatan haberleri vermeye başlamıştır. Zelzele daha sonrasında II. Abdülhamit’in başkanlığında ve Şehremaneti ortasında “İane-i Musâbîn Komisyon-u Âlisi” oluşturulmuştur. Birinci yardımı II. Abdülhamit 1.000 lira ile başlatmıştır. Ayrıyeten “şehzadegân ve selâtin-i azam” için de 500 lira vererek, toplam 1.500 lira yardım yapmıştır. II. Abdülhamit’in yardımları ilerleyen günlerde de devam etmiştir. Muhtaçların gitgide artması üzerine II. Abdülhamit, 5.000 lira daha vermiştir.
MEMLEKETTEN ZELZELE YARDIMLARI
Zelzele daha sonrasında ülkenin her vilayet ve sancağında bir yardım seferberliği başlamış, yardım defterleri açılarak, para toplanmıştır. Bu paralar, yardım komitesine ulaştıkça resmî bir ilân halinde hangi vilayetten, kurumdan yahut bireyden, ne kadar (kuruş-para) yardım yapıldığına ait alt alta listeler halinde gazetelerde yayınlanmıştır. Devlet nazaranvlileri adeta bir yardım yarışına girmişlerdir. Yıl sonunda, 28 Aralık 1894’te toplanan para ölçüsü 8.287.399.11 kuruşu bulmuştur. Bu bahisteki bilhassa yabancı kişi ve kurumların yardımları, gazete haberleri haline dönüşmeye başlamıştır. Zelzeleye ait haberler, toplanan ve dağıtılan yardımların yanı sıra, II. Abdülhamit’in ne kadar şefkatli olduğunu belirten haberlere dönüşmüştür. Ayrıyeten yaraların ne kadar süratli sarıldığına ait haberler sıkça yer almaya başlamıştır.
MÖSYÖ PADİŞAH!
Sarsıntı sırf devlet işlerini değil, sivil hayatı da etkilemiştir. Sarsıntı sırasında kimi gazetelerin matbaaları ziyan gördüğü, çalışanların yakınları yaralandığı için yayınlarına orta vermek zorunda kalmışlardır. Sarsıntı, halkın habere olan gereksinimini, ötürüsıyla da gazeteye olan ilgisini olağanüstü artırmıştır. Ancak bu ortada gazeteler karaborsaya düşmüş, fahiş fiyatla satılamaya başlamıştır. Örneğin, Sabah gazetesi, gazetenin matbaadan 7.5 paraya çıktığını, 2.5 paranın müvezzilere verildiğini, ötürüsıyla 10 paraya satılması gerektiğini, halbuki piyasada 20,30 ve 40 kuruşa kadar satıldığını haber aldıklarını muharrir.
Sarsıntıdan sırf beş gün evvel, yeni bir gazete “İkdam” ismiyle yayınlanmaya başlamıştır. Zelzele günü yayınlanacak altıncı sayısı bir gece evvel sansür memuruna gönderilmiş, oradan emredilen düzeltmeler ve çıkartmalar yapılmıştır. Lakin bu süreç yapılırken bir dizgi yanlışı kararı, bir diğer cümledeki “Mösyö” sözü olması gereken yerden kalkıp, padişahtan kelam edilen cümlenin başına gelmiş ve cümle “Mösyö Cenâb-i Şehriyâri” olmuştur. Bu cins bir yanlışlık gazetenin süresiz kapatılması için kafidir. Gazetenin yazı heyeti üyeleri de bunu bildiği için, her an bir sansür memurunun gelip gazeteyi kapatmasını beklerken zelzele olmuş, İstanbul karışmıştır. Sevinsinler mi üzülsünler mi onlar da şaşırır. Çünkü bu karışıklıkta “hata fark edilmez, fark edilse bile sansür memuru gelemez, gazete çıkmaya devam edebilir” diye düşünürler. Lakin o karışıklık içinde, sansür nazaranvi yapan Matbaa Yönetimi’nin bakılırsavli memuru gelerek, gazetenin kapandığına ait yazıyı bildirim eder. İkdam, süresiz olarak kapatılır. Sarsıntı bile bir gazetenin, bir sözcük yanlışlığı yüzünden kapanmasına mani olamamıştır. İkdam’ın yaklaşık bir ay daha sonra “aff-ı şâhâneye mazhar” olarak, 8 Ağustos’ta yayınlanmasına müsaade verilmiştir. Gazetenin uzun ortadan daha sonra yayınlandığı birinci gün, padişaha yazılan övgü dolu özür yazısı, doğrusu okumaya değer!
Sarsıntı daha sonrasında gazeteler sayfa sayılarını düşürmüştür. “Karşı gazeteleri” olarak anılan ve yabancı lisanda basılan Monitor Oriental ve Konstantinopolis yayınlanamamıştır. Yayınlanabilen gazeteler birinci günlerin karmaşası ortasında zelzele haberlerini verebilmişlerdir. Fakat birkaç gün daha sonra hasar ile meyyit ve yaralı konusunda haberler, evvel ikinci ve üçüncü sayfalara düşmüş, akabinde da yazılmaz olmuştur. Bu haberler yerini, padişahın “yardım ve şefkat” faaliyetlerine bırakacaktır.
İkdam gazetesi esasen bir yazım yanlışının kurbanı olarak, zelzelenin olduğu gün süresiz kapatılmıştır. Birtakım gazeteler ise sarsıntı haberlerini “doğrulamadan” verdikleri için kapatılmıştır. Birtakım kaynaklar Sabah gazetesinin zelzele haberleri niçiniyle süresiz kapatıldığını müellifler. halbuki Sabah gazetesi 14 Temmuz Cumartesi bir günlük kapatma cezası niçiniyle yayınlanmamıştır.
Ancak tıpkı gün birden çok gazete “yanlış zelzele haberleri” niçiniyle ceza almıştır. Sabah gazetesinin kapatılma öne sürülen nedeni Rumca yayınlanan Konstantinopolis’ten inceleme ve doğrulama yapmadan aktardığı bir haberdir. Haberin kaynağı Konstantinopolis gazetesi ise bir hafta mühletle kapatılmıştır. Rumca yayınlanan Konstantinopolis gazetesinin kapatılmasına ait şu “Tebligat-ı Resmiye” yayınlanmıştır:
“Konstantinopolis gazetesinin öncedenki günkü nüshasında Mekteb-i Harbiye-i Şahâne’nin bir kısmı münhedim olarak yirmi iki kişinin sakatlanmış ve üç kişinin dahi enkaz altında kalarak vefat etmiş olduğuna dair münderiç bulunan fıkra kamilen biasıl ve temel erâcif kabilinden bulunmasına ve bu biçimde asıl ve aslı olmayan bir havadisi bilâ tahkik derç ve neşre cür’et eylemesine mebni mezkûr gazetenin dünkü günden itibaren bir hafta ve Sabah gazetesinin dahi tetkik ve tahkik etmeksizin mezkûr fıkrayı dünkü nüshasının ikinci sahifesinin ikinci sütununa nakil ve derç eylediğinden dolayı bir gün süreyle tatil kılınmış oldukları ilan olunur.”
Ayrıyeten zelzele haberleri konusunda birtakım yanlış bilgiler verdiği sebebi öne sürülerek kimi gazeteler de ihtar cezaları almışlardır. Bunlardan biri zelzele günü baskı yapan neredeyse tek gazete olan Nie Pitorisis’dir. Yanlış haberlerin gazete kapattığı bir ortamda, II. Abdülhamit’in yarı-resmi sözcüsü durumundaki Ahmet Mithat Efendi’nin idaresindeki Tercüman-ı Hakikat, bu tıp haber yayınlayan gazeteleri, açık bir biçimde “jurnal” edecektir.
II. Abdülhamit Dönemi’nin bir özelliği de sansürün yanı sıra oto-sansürün olmasıdır. Aslında bu, bütün otoriter rejimlerin özelliğidir. Gazeteler, kısa müddette idarenin rahatsızlık duyabileceği haberleri anlayacak ve yayınlamayacaklardır.
BİLİM MECMUALARINDA ‘ALLAH’IN BÜYÜKLÜĞÜ’ VAR ZELZELE YOK
Periyodun tanınan bilim mecmualarında ise birkaç istisna haricinde zelzeleye ait tek satır bile yer almadığı görülür. Bu bahisteki birinci istisna, Malumat Dergisi’nde gerisi gelmeyen yazı dizisidir. Maksadı bilimsel bahisleri vülgarize ederek işlemek olan mecmualar, bu vazifelerini yerine getirememişlerdir. Örneğin Hazine-i Fünun’da tek satır yazı yoktur. Mektep Mecmuası zelzele daha sonrasında iki hafta gecikmeyle çıkmasına rağmen, Allah’ın ve kâinatın büyüklüğü konusunda kısacık bir yazı yayınlanmıştır ki ortasında zelzelenin ismi bile geçmemektedir. Durum taşra için de farklı değildir. Örneğin sarsıntısı önemli bir biçimde hisseden Bursa’da yayınlanan Fevaid Mecmuası de zelzeleden hiç kelam etmemektedir. Periyodun Hukuk Mecmuası bir ay ve bir daha haftalık yayınlanan tanınan bilim mecmuası Maarif ise yaklaşık bir buçuk aylık gecikmeyle yayınlanmış olduğu biçimde, bir daha Allah’ın büyüklüğüne ait bir yazıdan diğer bir şey yer almamıştır.
Sarsıntının dördüncü günü yayınlanan devrin göz alıcı mecmualarından Servet-i Fünun’da ise İstanbul halkı ile alay edercesine şu satırlar yer alacaktır:
“Geçen hafta evvelce şiddetlice vuku bulup daha sonrasında hafifçeleyerek devam etmiş elhamdülillah artık külliyen zail olmak derecesine gelmiş olan tezelzülat-ı arziye ile bir aralık zevk ve neşide-i mutadesini gaib eden şehr-i kentimizin bir daha kisve-i saiyane-i asliyesini ahzeyledi. Hareket-i arziyeden duçar-ı havf olanlar, havf ve hissiyetlerinin mübalağa derecesine getirilmiş olduğunu anladılar; ehl-i say ve çaba vezaif-i mutadesine mübaşeret ettiği üzere haftada bir gün olan eyam-ı tatiliyeden dahi istifade asarı görüldü.”
Bu yazının akabinde gezip eğlenen beşerler ve havanın tatlılığı anlatılmakta, Boğaziçi gezintileri, mehtap, meltem ve balık tutmak konusuna değinilmektedir. Sonraki hafta “İstanbul Postası” köşesinde yer alan yazıda ise, havaların gölgede otuz beş, güneşte kırk iki derece olduğundan yakınan ve mesire yerlerinin kıymetinden kelam eden bir yazı bulunmaktadır. Ne yıkıntılar içinden çıkarılan öğrencilerin cesetleri, ne de geceleri bile sokakta yaşayan İstanbul halkının durumu kelam konusu dahi edilmez.
*Prof. Dr. İstanbul Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi, Siyasi Tarih Anabilim Kısmı Lideri.
Not: Bu yazı daha evvel yayınlanan “Toplumsal ve Siyasal Açıdan ‘1894 İstanbul Depremi’ ”Toplumsal Tarih No: 70 (Ekim 1999) s. 11-17’den kısaltılarak alınmıştır.
İstanbul, sarsıntı neslinde olması niçiniyle binsenelerdan beri olduğu üzere, fethinden daha sonra da birfazlaca zelzele yaşadı. İmparatorluğun 1894 İstanbul zelzelesi öncesi yaşadığı son büyük sarsıntı, Sakızadası merkezli ve 26 Temmuz 1882 günü, batıdan doğuya atımlı ve yaklaşık 33 saniye süren sarsıntıdır. Bu zelzelede 5 binden çok insan öldü ve neredeyse bütün binalar yıkıldı. Bunu Kasım 1891’deki İzmir sarsıntısı izledi. İstanbul ise en son Bursa sarsıntısının sıcaklığını üzerinde hissetti ve çok sallandı.
İstanbul’da 19. yüzyılın son büyük sarsıntısı 10 Temmuz 1894 Salı günü yaşandı. Zelzele günü takvimler Mâlî (Rûmî) tarihle 28 Haziran 1310 gününü gösterdiği için, daha sonradan “1310 zelzelesi” yahut “1310 Dersaadet Hareket-i Arzı” olarak anılacaktır. Sarsıntı üç büyük sarsıntıdan meydana geldi. Havanın berrak ve ancak rüzgarlı olduğu öğlen vakti yaşanan zelzele evvelden kullanılan Ezanî saatler 4.45’i, günümüzde kullandığımız Zevalî saatler ise 12.27’yi gösterirken oldu. Tam saati konusunda 5 ilâ 10 dakikaya varan farklar vardır. Fakat müezzinlerin ezan okumaya başladıkları bir sırada olduğu katidir. İstanbul’u vuran zelzelenin merkezinin Yeşilköy’den 8 km. uzakta ve güneydoğu istikametinde, Marmara Denizi’nde olduğu kestirim edilmektedir.
HALK SOKAKLARDA…
Sarsıntıyla birlikte halk sokaklara dökülmüş, İstanbul’da büyük bir kaos ve kaygı yaşanmaya başlamıştır. Yıkılan konutların çıkardığı dumana, zelzele daha sonrası başlayan yangınların dumanları da eklenince kentin üzerini ağır bir sis katmanı kaplamıştır. Bilhassa Kapalıçarşı’nın yıkıntıları içinden gelen çığlık ve yalvarışlar biroldukça kişinin kulaklarından senelerca silinmemiştir.
Sarsıntıdan telgraf çizgileri da ziyan gördüğü için, öteki yerleşim ünitelerinden haber alınamamakta, ötürüsıyla sarsıntının sırf İstanbul’da olduğu zannedilmektedir. Telgraf ve Posta Nezareti epey büyük hasar görmüştür. Sağlam makinelerin birden fazla bahçeye çıkarılarak müdafaa altına alınmıştır. bir mühlet daha sonra kent içi ve dışı haberleşme Nezaret bahçesinden sağlanmıştır. Haberleşme kısmen de olsa sağlanıp telgraf çizgileri çalışmaya başlayınca, sarsıntının Adapazarı’ndan başlayarak Edirne’ye kadar uzanan bir satıhta yaşandığı da yavaş yavaş anlaşılmıştır. Adapazarı, İzmit, Gebze, Karamürsel, Bilecik, Bursa ve Edirne’den hasar haberleri gelmektedir. Balıkesir de zelzeleden önemli biçimde etkilenen yerler içindedır.
Kent içi ulaşım da felç olmuş, tramvay seferleri durmuştur. Tünel rastgele bir ziyan görmemekle birlikte tedbir olarak tramvaylar işletilmemiştir. Geç vakitlere hakikat Sultanahmet ile köprü içinde tramvay seferleri aksamalı olarak başlamıştır. Şirketi Hayriye ile İdare-i Mahsusa vapurları Boğaz’ın iki yakasında fiyatsız yolcu taşımışlardır. Şehremaneti ise çabucak ekmek temin ederek halka dağıtmaya başlamıştır. Sarsıntıda hasar görmemekle bir arada, endişeden kapalı tutulan fırın ve bakkallar, hükümet buyruğuyla açtırılmıştır.
ZELZELEDE İNSAN HALLERİ
Bu ortada Çukurçeşme Bayanlar Hamamı’nın kubbesi çökünce, hamamda bulunan bayanlar güç bela kendilerini dışarı atmışlardır. Emniyet Sandığı veznesine para teslim etmek için gelen bir kişi zelzele sırasında kaçmış, geri döndüğünde ise para bulunamamış ve soruşturma açılmıştır.
Zelzelenin gündüz olması, can kaybının az olmasının esas sebebidir. Kapalıçarşı fazlaca büyük hasar görmüştür. Kuyumcu esnafı dükkanlarını terk ettiğinden jandarma ve polis tarafınca çabucak güvenlik tedbiri alınmıştır. Sonraki gün de en epey can kaybının Kapalıçarşı’da olduğu anlaşılmıştır. Padişahın buyruğuyla başlatılan enkaz kaldırma çalışmaları esnasında, birinci gün enkaz altından 81 meyyit ve 112 yaralı çıkartılır. Enkaz altından çıkarılan cesetler Hapishane-i Umumi’de toplanmakta ve sıhhat niçinleriyle, ilişkin olduğu dinin gereklerine nazaran gömülme süreçleri yapılmaktadır. Toplam meyyit sayısı birinci gün için 135 ve yaralı sayısı da 144 olarak verilmektedir. İki gün daha sonra sadece Heybeliada’da ölenlerin sayısı 10’dan 70’e yükselmiştir.
Kapalıçarşı’daki enkaz altından üç gün daha sonra 12 yaşında bir çocuk sağ salim çıkarılmıştır. Sarsıntıdan beş gün daha sonra Kapalıçarşı enkazından canlı bir insan daha çıkarılır. Polis Yönetimi yanındaki dükkânda suculuk yapmakta olan bir Ermeni, zelzele esnasında büyük bir küpün yanına sinmiş ve üzerine çöken tavanın altında, günlerce küpün ortasındaki suyu içerek canlı kalmıştır.
Zelzelenin izleri Maltepe’den itibaren başlamakta, Yeşilköy’e kadar uzanmaktadır. Kısmen yahut büsbütün yıkılan binalar içinde istasyon, gar, okul, camii, kilise, hastane ve resmi daireler bulunmaktadır.
PADİŞAHIN SIHHATİNE DUA İLE BAŞLAYAN HABER
Sarsıntı daha sonrasında resmi dairelerin hasar gördüğü konusu pek işlenmemiş, işlense de geçiştirilmiştir. Örneğin -şimdi olmayan- Adliye Binası pek hasar görmemiş üzere anlatılsa da işlerin aksamaması için taşındığı da eklenmiştir. Satır ortaları okunduğunda hasarın çok önemli olduğu anlaşılmaktadır. Bâbıâli için kurulan “heyet-i fenniye” raporunda, yapılan incelemeler kararında masraf çıkarılmış ve 14124.50 kuruşluk harcama belirlenmiştir. Padişahın buyruğuyla çabucak tamirata başlanmıştır.
Sarsıntının sonraki günü yayınlanan Tercüman-ı Hakikat gazetesi, birinci yazısına ölenlere değil, padişahın sıhhatine dua ederek başlamıştır. Gazetede, padişahın ve onun devletinin halkın yardımına çabucak nasıl yetiştiği itinayla anlatılır. Padişah, zelzelenin akabinde, kentin çeşitli yerlerine bakılırsavliler göndererek inceleme yaptırmıştır. Başka yandan, Şehremaneti ve Zaptiye Nezareti memurlarını da hasarlı binalardan halkı uzaklaştırmak, tehlikeli olanları yıkarak halkın faydalanmasını önlemek, halkın rahatını sağlamak için tedbir almak ve yaralıları tedavi ettirmek için gorevlendirmiştir. Yaralılar padişahın buyruğuyla hastanelerde tedavi altına alınmıştır. Bunu bakılırsan halk, padişaha dualar etmiştir. Devlet nazaranv başındadır!
Bâbıâli, zelzele günü öğlenden daha sonra tatil edilse de bir heyet tarafınca incelenerek hasar olmadığı görülünce, sonraki gün memurlar misyon başına çağrılmışlardır. Hatta Meclis-i Has ve Vükela da tıpkı gün olağan toplantısını yapacaktır. Ayrıyeten padişah, hasarlı devlet dairelerinin yanına yavaşça barakalar inşa edilmesi için buyruk çıkartmıştır.
Sarsıntıdan birkaç gün daha sonra, gazeteler hasar ve can kaybı konusundaki haberleri bir kenara bırakarak, devletin halka yardım etmek konusunda ne kadar faal olduğunu anlatan haberleri vermeye başlamıştır. Zelzele daha sonrasında II. Abdülhamit’in başkanlığında ve Şehremaneti ortasında “İane-i Musâbîn Komisyon-u Âlisi” oluşturulmuştur. Birinci yardımı II. Abdülhamit 1.000 lira ile başlatmıştır. Ayrıyeten “şehzadegân ve selâtin-i azam” için de 500 lira vererek, toplam 1.500 lira yardım yapmıştır. II. Abdülhamit’in yardımları ilerleyen günlerde de devam etmiştir. Muhtaçların gitgide artması üzerine II. Abdülhamit, 5.000 lira daha vermiştir.
MEMLEKETTEN ZELZELE YARDIMLARI
Zelzele daha sonrasında ülkenin her vilayet ve sancağında bir yardım seferberliği başlamış, yardım defterleri açılarak, para toplanmıştır. Bu paralar, yardım komitesine ulaştıkça resmî bir ilân halinde hangi vilayetten, kurumdan yahut bireyden, ne kadar (kuruş-para) yardım yapıldığına ait alt alta listeler halinde gazetelerde yayınlanmıştır. Devlet nazaranvlileri adeta bir yardım yarışına girmişlerdir. Yıl sonunda, 28 Aralık 1894’te toplanan para ölçüsü 8.287.399.11 kuruşu bulmuştur. Bu bahisteki bilhassa yabancı kişi ve kurumların yardımları, gazete haberleri haline dönüşmeye başlamıştır. Zelzeleye ait haberler, toplanan ve dağıtılan yardımların yanı sıra, II. Abdülhamit’in ne kadar şefkatli olduğunu belirten haberlere dönüşmüştür. Ayrıyeten yaraların ne kadar süratli sarıldığına ait haberler sıkça yer almaya başlamıştır.
MÖSYÖ PADİŞAH!
Sarsıntı sırf devlet işlerini değil, sivil hayatı da etkilemiştir. Sarsıntı sırasında kimi gazetelerin matbaaları ziyan gördüğü, çalışanların yakınları yaralandığı için yayınlarına orta vermek zorunda kalmışlardır. Sarsıntı, halkın habere olan gereksinimini, ötürüsıyla da gazeteye olan ilgisini olağanüstü artırmıştır. Ancak bu ortada gazeteler karaborsaya düşmüş, fahiş fiyatla satılamaya başlamıştır. Örneğin, Sabah gazetesi, gazetenin matbaadan 7.5 paraya çıktığını, 2.5 paranın müvezzilere verildiğini, ötürüsıyla 10 paraya satılması gerektiğini, halbuki piyasada 20,30 ve 40 kuruşa kadar satıldığını haber aldıklarını muharrir.
Sarsıntıdan sırf beş gün evvel, yeni bir gazete “İkdam” ismiyle yayınlanmaya başlamıştır. Zelzele günü yayınlanacak altıncı sayısı bir gece evvel sansür memuruna gönderilmiş, oradan emredilen düzeltmeler ve çıkartmalar yapılmıştır. Lakin bu süreç yapılırken bir dizgi yanlışı kararı, bir diğer cümledeki “Mösyö” sözü olması gereken yerden kalkıp, padişahtan kelam edilen cümlenin başına gelmiş ve cümle “Mösyö Cenâb-i Şehriyâri” olmuştur. Bu cins bir yanlışlık gazetenin süresiz kapatılması için kafidir. Gazetenin yazı heyeti üyeleri de bunu bildiği için, her an bir sansür memurunun gelip gazeteyi kapatmasını beklerken zelzele olmuş, İstanbul karışmıştır. Sevinsinler mi üzülsünler mi onlar da şaşırır. Çünkü bu karışıklıkta “hata fark edilmez, fark edilse bile sansür memuru gelemez, gazete çıkmaya devam edebilir” diye düşünürler. Lakin o karışıklık içinde, sansür nazaranvi yapan Matbaa Yönetimi’nin bakılırsavli memuru gelerek, gazetenin kapandığına ait yazıyı bildirim eder. İkdam, süresiz olarak kapatılır. Sarsıntı bile bir gazetenin, bir sözcük yanlışlığı yüzünden kapanmasına mani olamamıştır. İkdam’ın yaklaşık bir ay daha sonra “aff-ı şâhâneye mazhar” olarak, 8 Ağustos’ta yayınlanmasına müsaade verilmiştir. Gazetenin uzun ortadan daha sonra yayınlandığı birinci gün, padişaha yazılan övgü dolu özür yazısı, doğrusu okumaya değer!
Sarsıntı daha sonrasında gazeteler sayfa sayılarını düşürmüştür. “Karşı gazeteleri” olarak anılan ve yabancı lisanda basılan Monitor Oriental ve Konstantinopolis yayınlanamamıştır. Yayınlanabilen gazeteler birinci günlerin karmaşası ortasında zelzele haberlerini verebilmişlerdir. Fakat birkaç gün daha sonra hasar ile meyyit ve yaralı konusunda haberler, evvel ikinci ve üçüncü sayfalara düşmüş, akabinde da yazılmaz olmuştur. Bu haberler yerini, padişahın “yardım ve şefkat” faaliyetlerine bırakacaktır.
İkdam gazetesi esasen bir yazım yanlışının kurbanı olarak, zelzelenin olduğu gün süresiz kapatılmıştır. Birtakım gazeteler ise sarsıntı haberlerini “doğrulamadan” verdikleri için kapatılmıştır. Birtakım kaynaklar Sabah gazetesinin zelzele haberleri niçiniyle süresiz kapatıldığını müellifler. halbuki Sabah gazetesi 14 Temmuz Cumartesi bir günlük kapatma cezası niçiniyle yayınlanmamıştır.
Ancak tıpkı gün birden çok gazete “yanlış zelzele haberleri” niçiniyle ceza almıştır. Sabah gazetesinin kapatılma öne sürülen nedeni Rumca yayınlanan Konstantinopolis’ten inceleme ve doğrulama yapmadan aktardığı bir haberdir. Haberin kaynağı Konstantinopolis gazetesi ise bir hafta mühletle kapatılmıştır. Rumca yayınlanan Konstantinopolis gazetesinin kapatılmasına ait şu “Tebligat-ı Resmiye” yayınlanmıştır:
“Konstantinopolis gazetesinin öncedenki günkü nüshasında Mekteb-i Harbiye-i Şahâne’nin bir kısmı münhedim olarak yirmi iki kişinin sakatlanmış ve üç kişinin dahi enkaz altında kalarak vefat etmiş olduğuna dair münderiç bulunan fıkra kamilen biasıl ve temel erâcif kabilinden bulunmasına ve bu biçimde asıl ve aslı olmayan bir havadisi bilâ tahkik derç ve neşre cür’et eylemesine mebni mezkûr gazetenin dünkü günden itibaren bir hafta ve Sabah gazetesinin dahi tetkik ve tahkik etmeksizin mezkûr fıkrayı dünkü nüshasının ikinci sahifesinin ikinci sütununa nakil ve derç eylediğinden dolayı bir gün süreyle tatil kılınmış oldukları ilan olunur.”
Ayrıyeten zelzele haberleri konusunda birtakım yanlış bilgiler verdiği sebebi öne sürülerek kimi gazeteler de ihtar cezaları almışlardır. Bunlardan biri zelzele günü baskı yapan neredeyse tek gazete olan Nie Pitorisis’dir. Yanlış haberlerin gazete kapattığı bir ortamda, II. Abdülhamit’in yarı-resmi sözcüsü durumundaki Ahmet Mithat Efendi’nin idaresindeki Tercüman-ı Hakikat, bu tıp haber yayınlayan gazeteleri, açık bir biçimde “jurnal” edecektir.
II. Abdülhamit Dönemi’nin bir özelliği de sansürün yanı sıra oto-sansürün olmasıdır. Aslında bu, bütün otoriter rejimlerin özelliğidir. Gazeteler, kısa müddette idarenin rahatsızlık duyabileceği haberleri anlayacak ve yayınlamayacaklardır.
BİLİM MECMUALARINDA ‘ALLAH’IN BÜYÜKLÜĞÜ’ VAR ZELZELE YOK
Periyodun tanınan bilim mecmualarında ise birkaç istisna haricinde zelzeleye ait tek satır bile yer almadığı görülür. Bu bahisteki birinci istisna, Malumat Dergisi’nde gerisi gelmeyen yazı dizisidir. Maksadı bilimsel bahisleri vülgarize ederek işlemek olan mecmualar, bu vazifelerini yerine getirememişlerdir. Örneğin Hazine-i Fünun’da tek satır yazı yoktur. Mektep Mecmuası zelzele daha sonrasında iki hafta gecikmeyle çıkmasına rağmen, Allah’ın ve kâinatın büyüklüğü konusunda kısacık bir yazı yayınlanmıştır ki ortasında zelzelenin ismi bile geçmemektedir. Durum taşra için de farklı değildir. Örneğin sarsıntısı önemli bir biçimde hisseden Bursa’da yayınlanan Fevaid Mecmuası de zelzeleden hiç kelam etmemektedir. Periyodun Hukuk Mecmuası bir ay ve bir daha haftalık yayınlanan tanınan bilim mecmuası Maarif ise yaklaşık bir buçuk aylık gecikmeyle yayınlanmış olduğu biçimde, bir daha Allah’ın büyüklüğüne ait bir yazıdan diğer bir şey yer almamıştır.
Sarsıntının dördüncü günü yayınlanan devrin göz alıcı mecmualarından Servet-i Fünun’da ise İstanbul halkı ile alay edercesine şu satırlar yer alacaktır:
“Geçen hafta evvelce şiddetlice vuku bulup daha sonrasında hafifçeleyerek devam etmiş elhamdülillah artık külliyen zail olmak derecesine gelmiş olan tezelzülat-ı arziye ile bir aralık zevk ve neşide-i mutadesini gaib eden şehr-i kentimizin bir daha kisve-i saiyane-i asliyesini ahzeyledi. Hareket-i arziyeden duçar-ı havf olanlar, havf ve hissiyetlerinin mübalağa derecesine getirilmiş olduğunu anladılar; ehl-i say ve çaba vezaif-i mutadesine mübaşeret ettiği üzere haftada bir gün olan eyam-ı tatiliyeden dahi istifade asarı görüldü.”
Bu yazının akabinde gezip eğlenen beşerler ve havanın tatlılığı anlatılmakta, Boğaziçi gezintileri, mehtap, meltem ve balık tutmak konusuna değinilmektedir. Sonraki hafta “İstanbul Postası” köşesinde yer alan yazıda ise, havaların gölgede otuz beş, güneşte kırk iki derece olduğundan yakınan ve mesire yerlerinin kıymetinden kelam eden bir yazı bulunmaktadır. Ne yıkıntılar içinden çıkarılan öğrencilerin cesetleri, ne de geceleri bile sokakta yaşayan İstanbul halkının durumu kelam konusu dahi edilmez.
*Prof. Dr. İstanbul Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi, Siyasi Tarih Anabilim Kısmı Lideri.
Not: Bu yazı daha evvel yayınlanan “Toplumsal ve Siyasal Açıdan ‘1894 İstanbul Depremi’ ”Toplumsal Tarih No: 70 (Ekim 1999) s. 11-17’den kısaltılarak alınmıştır.