Prof. Dr. Oğuz Tekin*
Gün geçmiyor ki dünyanın rastgele bir yerinden zelzele haberi gelmesin. Kuşkusuz sarsıntılar yalnızca çağdaş dünyanın yaşadığı bir sorun değil; eski çağlardaki devletlerin, kentlerin, toplumların karşılaştığı en büyük doğal felaketlerden biri, tahminen de başlıcasıydı. Bu yazıda, Anadolu’da meydana gelen iki zelzeleden kelam edeceğiz. Dilerseniz birinci vakit içinderda Batı Anadolu’daki bir zelzelesi ele alalım. Merkez üssünün Manisa ve civarı olduğu fakat günümüz İzmir ili hudutları ortasındaki yerleşmeleri de etkilediği anlaşılan zelzele, M.S. 1. yüzyıl başlarında yani tam da Roma İmparatoru Tiberius’un iktidarda olduğu M.S. 17 yılında meydana gelmişti.
Roma İmparatoru Tiberius vaktinde basılmış bronz sikke. Ön yüzünde ‘Asya kentleri onarıldı’ yazısı yer alıyor.
Zelzeleye ait bilgiler bir epeyce Antik Çağ müellifinin yapıtıyla günümüze ulaşmıştır. Örneğin, bu müelliflerden Tacitus, zelzelede, ortalarında Sardes (Sart), Magnesia (Manisa) ve Philadelphia’nın (Alaşehir) da bulunduğu 12 kentin yıkıldığını yazmaktadır. Antik Çağ müelliflerinin verdiği ayrıntıların haricinde Batı Anadolu sarsıntısına ait ikinci bir ispat da, İtalya’da Napoli yakınında yer alan Puteoli’deki arkeolojik hafriyatta bulunan bir heykel düsturudur; Roma İmparatoru Tiberius’un heykelini taşıdığı anlaşılan bu kural, sarsıntıya ait epey kıymetli bir kaynağımızdır. Heykelin kendisi ise ne yazık ki günümüze ulaşmamıştır. Düsturda 14 bayan figürü tasvir edilmiş olup her bir figürün altında sarsıntıda yıkılan Batı Anadolu kentlerinin ismi yazılıdır. Yani, kentler bu figürlerle kişileştirilerek temsili olarak tasvir edilmiştir. Antik Çağ’da kentler, feminen bir biçimde simgeleştirilirdi. Tacitus bize 12 kentin ismini vermişti; halbuki burada bayan figürleriyle temsil edilen 14 kent vardır. Tacitus’ta bahsedilmeyen 2 kent, Ephesos (Selçuk) ve Kibyra’dır (Gölhisar’ın güneyi).
KAÇ YERLEŞİM ZİYAN GÖRDÜ?
Bir görüşe göre bu kentler olasılıkla M.S. 17 sarsıntısından sonrasındasında meydana gelen ikinci bir dalgada ziyan görmüşlerdi; bu niçinle Tacitus’un anlatımında yer almamış lakin heykel düsturunda yer verilmişti. Ayrıyeten, Tacitus’un M.S. 17 sarsıntısından bir asır daha sonra yaşadığı ve yazdığı göz önüne alınırsa, kimi kentlerin isimlerini saymamış olması olağandır. Diğer Antik Çağ müelliflerinin yapıtlarına bakıldığında da sarsıntıdan ziyan bakılırsan kentlerin ya da yerleşimlerin sayısının aslında bir düzine ile hudutlu kalmadığı, 25’e kadar çıktığı görülmektedir. Bu niçinle M.S. 17 sarsıntısının günümüz Manisa yahut İzmir vilayetlerinin tümünü kapsayan daha geniş bir coğrafyayı etkilediği açıktır.
“…Aynı yıl Asya’daki 12 kıymetli kent bir sarsıntıyla yerle bir oldu; gece meydana gelen ve bu niçinle sezilemeyen zelzele hayli hasara niye oldu. Bu çeşit afetlerde alışılagelen dermanlardan biri olan hemencecik açık alana kaçmak bile yarar etmemişti; sağa sola kaçışanlar derin oyuklarca yutulmuştu. Söylendiğine göre koca dağlar dümdüz olmuş, ovalar kabarıp yükselmiş, yıkıntılar içinden alevler fışkırmıştı. Sarsıntı en çok Sardeslileri etkilediğinden, en hayli şefkati onlar gördü; imparator 10 milyon sestertius (sikke) vaat etti; ayrıyeten ulusal ve imparatorluk hazinesine vermek zorunda oldukları vergiden beş yıl için muaf tuttu. Sipylos Dağı yamacındaki Magnesialılar (Manisa) gördükleri hasar ve aldıkları bağış açısından ikinci sıradadırlar… Durumu yerinde tespit etmek ve yardımı organize etmek üzere bir senato memuru gönderilmesine karar verildi.” (Tacitus, Annales, II, 47.)
‘ASYA KENTLERİ’NİN TAMİRİ
Batı Anadolu sarsıntısına ait üçüncü bir delil ise bugün koleksiyonlarda az sayıda örneği bulunan bir sikkede yer almaktadır. İmparator Tiberius ismine Roma’da basılan bir sikke emisyonunun ön yüzünde CIVITATIBVS ASIAE RESTITVTIS yazısı ile resmi nitelikli bir sandalyede oturan İmparator Tiberius yer alır. Tahminen de Puteoli’deki kuralın üstündeki heykel ile sikke üstündeki tasvir birbirine benziyordu. Başka bir deyişle, kural üzerinde de oturan bir Tiberius heykeli bulunuyordu. Sikke üstündeki yazının manası ise şudur: “ASYA KENTLERİ ONARILDI.” Buradaki ASYA sözcüğü Küçük Asya’yı yani Anadolu’yu tabir eder. Aslında, sikke tasviri ve yazısı, imparatorun yaptığı güzel bir işi duyurarak sempati toplamak istemesi niçiniyle bir propaganda ögesi da taşımaktadır. Antik Çağ müelliflerinin verdiği bilgiye bakılırsa, İmparator Tiberius, sarsıntıdan ziyan goren kentleri muhakkak bir süre vergiden muaf tutmuş, kendi servetinden mali bağışta bulunmuş ve kentlerin bir daha imarına büyük katkı sağlamıştır.
Bizans İmparatoru Mauricius vaktinde Antakya’da Theoupolis (Tanrının Kenti) ismiyle basılmış bakır sikke.
Zelzeleyle yerle bir olan öteki bir kent günümüzde Hatay vilayet sonları ortasındaki Antiokheia (Antakya) antik kentiydi. 29 Kasım 528 tarihinde meydana gelen sarsıntı etraf kentlerde de hissedilmişti. bu vakitte, Bizans tahtında İmparator I. Justinianus vardı ve Antakya o devirde Bizans’ın egemenliği altındaydı. Justinianus periyodunda hayatış olan Malalas, Antakya sarsıntısını detaylı bir biçimde söylemektedir. Malalas’a nazaran sarsıntı rabbin bir gazabıdır; zelzelede bir epey yapının yıkıldığını ve 5 bine yakın kişinin ömrünü kaybettiğini anlatır. Muharrir, İmparator Justinianus’un zelzelede ziyan bakılırsan Antakya ve etraf kentleri üç yıl vergiden muaf tuttuğunu da bildirmektedir. İmparator ayrıyeten bu kentlere para yardımında da bulunmuştur.
“…bu vakitte Antakya, altıncı kere Tanrı’nın gazabına uğrayarak bir afetle karşı karşıya kaldı. Zelzele bir saat sürdü ve bu esnada vahim bir uğultu duyuldu; o denli ki evvelki sarsıntıda yıkıldıktan daha sonra bir daha inşa edilen binaların yanı sıra surlar ve birtakım kiliseler de yıkıldı. Diğer kentler bu olayı duyduklarında ağıt yakarak dua ettiler. Sarsıntıda 5 bine yakın insan öldü. Kurtulanlar öteki kentlere göç ettiler; bir kısmı ise dağlarda yaşamaya devam etti… İmparatorluk başşehri Konstantinopolis’te de dua merasimleri düzenlendi.” (Malalas, Khronographia, 442-43)
ANTAKYA NASIL ‘TANRININ KENTİ’ OLDU?
Malalas’ın yanı sıra, daha ileriki bir tarihte yaşayan Theophanes de zelzeleye ait bilgi vermekte ve bir anekdotu aktarmaktadır: Buna bakılırsa, kış ortasında kentte mahsur kalan insanların kendilerini karlara atarak ilahtan merhamet dilediklerini ve bunun üzerine allahın dindar bir vatandaşa görünerek, ona, hayatta kalanların kapılarının üzerine “İsa bizimledir, merhamet ey İsa” diye yazmalarını buyurduğunu, bunu yaptıktan daha sonra yaradanın, gazabını durdurduğunu anlatmaktadır. Theophanes’in verdiği en değerli bilgi ise, sarsıntıdan daha sonra kentin isminin Theoupolis’e (Tanrı’nın Kenti) olarak değiştirilmiş olduğudur. Çünkü bu bilgi, sikke bilgileriyle de uyuşmaktadır. Nitekim de Antakya’da basılan evvelki bakır sikkelerde kentin ismi ANT yahut ANTIX formunda kısaltılmışken, bu sefer THEUP biçiminde kısaltılmıştır. THEP, Theoupolis isminin kısaltmasıdır. Lakin, resmi bir kararla yapıldığı anlaşılan bu isim değişikliği uzun vadeli olmamış, ondan sonrasında kent yeniden Antakya ismini kullanmaya başlamıştır ve günümüze kadar da kentin ismi değişmeden bu türlü gelmiştir.
Eski Çağ’da sarsıntıların Tanrı’nın bir gazabı olduğuna inanılırdı. Eski Yunan uygarlığında kıymetli bir yeri olan Poseidon, tıpkı zamandaniz, birebir vakitte zelzele ilahıydı; hatta “yeryüzünü sarsan” lakabını taşıyordu! İlah, öfkesini zelzeleyle gösterebiliyordu. Tek ilahlı dinin hükümran olduğu Bizans toplumunda da sarsıntıların yaradanın gazabı olduğuna inanılıyordu. Gerçekten Theophanes’in anlattıkları ve sarsıntıya maruz kalan Antakya’nın isminin “Tanrı’nın Kenti”ne çevrilmesi bize bunu göstermektedir. Ne yazık ki bu inanış –depremin doğal bir afet olduğu gerçeğinin yanında- günümüzde de birtakım toplumlarda ya da toplumların kimi kesitlerinde sürdürülmekte ve berbat telaffuzların ortaya çıkmasına yol açmaktadır.
* Koç Üniversitesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Kısmı.
Gün geçmiyor ki dünyanın rastgele bir yerinden zelzele haberi gelmesin. Kuşkusuz sarsıntılar yalnızca çağdaş dünyanın yaşadığı bir sorun değil; eski çağlardaki devletlerin, kentlerin, toplumların karşılaştığı en büyük doğal felaketlerden biri, tahminen de başlıcasıydı. Bu yazıda, Anadolu’da meydana gelen iki zelzeleden kelam edeceğiz. Dilerseniz birinci vakit içinderda Batı Anadolu’daki bir zelzelesi ele alalım. Merkez üssünün Manisa ve civarı olduğu fakat günümüz İzmir ili hudutları ortasındaki yerleşmeleri de etkilediği anlaşılan zelzele, M.S. 1. yüzyıl başlarında yani tam da Roma İmparatoru Tiberius’un iktidarda olduğu M.S. 17 yılında meydana gelmişti.
Roma İmparatoru Tiberius vaktinde basılmış bronz sikke. Ön yüzünde ‘Asya kentleri onarıldı’ yazısı yer alıyor.
Zelzeleye ait bilgiler bir epeyce Antik Çağ müellifinin yapıtıyla günümüze ulaşmıştır. Örneğin, bu müelliflerden Tacitus, zelzelede, ortalarında Sardes (Sart), Magnesia (Manisa) ve Philadelphia’nın (Alaşehir) da bulunduğu 12 kentin yıkıldığını yazmaktadır. Antik Çağ müelliflerinin verdiği ayrıntıların haricinde Batı Anadolu sarsıntısına ait ikinci bir ispat da, İtalya’da Napoli yakınında yer alan Puteoli’deki arkeolojik hafriyatta bulunan bir heykel düsturudur; Roma İmparatoru Tiberius’un heykelini taşıdığı anlaşılan bu kural, sarsıntıya ait epey kıymetli bir kaynağımızdır. Heykelin kendisi ise ne yazık ki günümüze ulaşmamıştır. Düsturda 14 bayan figürü tasvir edilmiş olup her bir figürün altında sarsıntıda yıkılan Batı Anadolu kentlerinin ismi yazılıdır. Yani, kentler bu figürlerle kişileştirilerek temsili olarak tasvir edilmiştir. Antik Çağ’da kentler, feminen bir biçimde simgeleştirilirdi. Tacitus bize 12 kentin ismini vermişti; halbuki burada bayan figürleriyle temsil edilen 14 kent vardır. Tacitus’ta bahsedilmeyen 2 kent, Ephesos (Selçuk) ve Kibyra’dır (Gölhisar’ın güneyi).
KAÇ YERLEŞİM ZİYAN GÖRDÜ?
Bir görüşe göre bu kentler olasılıkla M.S. 17 sarsıntısından sonrasındasında meydana gelen ikinci bir dalgada ziyan görmüşlerdi; bu niçinle Tacitus’un anlatımında yer almamış lakin heykel düsturunda yer verilmişti. Ayrıyeten, Tacitus’un M.S. 17 sarsıntısından bir asır daha sonra yaşadığı ve yazdığı göz önüne alınırsa, kimi kentlerin isimlerini saymamış olması olağandır. Diğer Antik Çağ müelliflerinin yapıtlarına bakıldığında da sarsıntıdan ziyan bakılırsan kentlerin ya da yerleşimlerin sayısının aslında bir düzine ile hudutlu kalmadığı, 25’e kadar çıktığı görülmektedir. Bu niçinle M.S. 17 sarsıntısının günümüz Manisa yahut İzmir vilayetlerinin tümünü kapsayan daha geniş bir coğrafyayı etkilediği açıktır.
“…Aynı yıl Asya’daki 12 kıymetli kent bir sarsıntıyla yerle bir oldu; gece meydana gelen ve bu niçinle sezilemeyen zelzele hayli hasara niye oldu. Bu çeşit afetlerde alışılagelen dermanlardan biri olan hemencecik açık alana kaçmak bile yarar etmemişti; sağa sola kaçışanlar derin oyuklarca yutulmuştu. Söylendiğine göre koca dağlar dümdüz olmuş, ovalar kabarıp yükselmiş, yıkıntılar içinden alevler fışkırmıştı. Sarsıntı en çok Sardeslileri etkilediğinden, en hayli şefkati onlar gördü; imparator 10 milyon sestertius (sikke) vaat etti; ayrıyeten ulusal ve imparatorluk hazinesine vermek zorunda oldukları vergiden beş yıl için muaf tuttu. Sipylos Dağı yamacındaki Magnesialılar (Manisa) gördükleri hasar ve aldıkları bağış açısından ikinci sıradadırlar… Durumu yerinde tespit etmek ve yardımı organize etmek üzere bir senato memuru gönderilmesine karar verildi.” (Tacitus, Annales, II, 47.)
‘ASYA KENTLERİ’NİN TAMİRİ
Batı Anadolu sarsıntısına ait üçüncü bir delil ise bugün koleksiyonlarda az sayıda örneği bulunan bir sikkede yer almaktadır. İmparator Tiberius ismine Roma’da basılan bir sikke emisyonunun ön yüzünde CIVITATIBVS ASIAE RESTITVTIS yazısı ile resmi nitelikli bir sandalyede oturan İmparator Tiberius yer alır. Tahminen de Puteoli’deki kuralın üstündeki heykel ile sikke üstündeki tasvir birbirine benziyordu. Başka bir deyişle, kural üzerinde de oturan bir Tiberius heykeli bulunuyordu. Sikke üstündeki yazının manası ise şudur: “ASYA KENTLERİ ONARILDI.” Buradaki ASYA sözcüğü Küçük Asya’yı yani Anadolu’yu tabir eder. Aslında, sikke tasviri ve yazısı, imparatorun yaptığı güzel bir işi duyurarak sempati toplamak istemesi niçiniyle bir propaganda ögesi da taşımaktadır. Antik Çağ müelliflerinin verdiği bilgiye bakılırsa, İmparator Tiberius, sarsıntıdan ziyan goren kentleri muhakkak bir süre vergiden muaf tutmuş, kendi servetinden mali bağışta bulunmuş ve kentlerin bir daha imarına büyük katkı sağlamıştır.
Bizans İmparatoru Mauricius vaktinde Antakya’da Theoupolis (Tanrının Kenti) ismiyle basılmış bakır sikke.
Zelzeleyle yerle bir olan öteki bir kent günümüzde Hatay vilayet sonları ortasındaki Antiokheia (Antakya) antik kentiydi. 29 Kasım 528 tarihinde meydana gelen sarsıntı etraf kentlerde de hissedilmişti. bu vakitte, Bizans tahtında İmparator I. Justinianus vardı ve Antakya o devirde Bizans’ın egemenliği altındaydı. Justinianus periyodunda hayatış olan Malalas, Antakya sarsıntısını detaylı bir biçimde söylemektedir. Malalas’a nazaran sarsıntı rabbin bir gazabıdır; zelzelede bir epey yapının yıkıldığını ve 5 bine yakın kişinin ömrünü kaybettiğini anlatır. Muharrir, İmparator Justinianus’un zelzelede ziyan bakılırsan Antakya ve etraf kentleri üç yıl vergiden muaf tuttuğunu da bildirmektedir. İmparator ayrıyeten bu kentlere para yardımında da bulunmuştur.
“…bu vakitte Antakya, altıncı kere Tanrı’nın gazabına uğrayarak bir afetle karşı karşıya kaldı. Zelzele bir saat sürdü ve bu esnada vahim bir uğultu duyuldu; o denli ki evvelki sarsıntıda yıkıldıktan daha sonra bir daha inşa edilen binaların yanı sıra surlar ve birtakım kiliseler de yıkıldı. Diğer kentler bu olayı duyduklarında ağıt yakarak dua ettiler. Sarsıntıda 5 bine yakın insan öldü. Kurtulanlar öteki kentlere göç ettiler; bir kısmı ise dağlarda yaşamaya devam etti… İmparatorluk başşehri Konstantinopolis’te de dua merasimleri düzenlendi.” (Malalas, Khronographia, 442-43)
ANTAKYA NASIL ‘TANRININ KENTİ’ OLDU?
Malalas’ın yanı sıra, daha ileriki bir tarihte yaşayan Theophanes de zelzeleye ait bilgi vermekte ve bir anekdotu aktarmaktadır: Buna bakılırsa, kış ortasında kentte mahsur kalan insanların kendilerini karlara atarak ilahtan merhamet dilediklerini ve bunun üzerine allahın dindar bir vatandaşa görünerek, ona, hayatta kalanların kapılarının üzerine “İsa bizimledir, merhamet ey İsa” diye yazmalarını buyurduğunu, bunu yaptıktan daha sonra yaradanın, gazabını durdurduğunu anlatmaktadır. Theophanes’in verdiği en değerli bilgi ise, sarsıntıdan daha sonra kentin isminin Theoupolis’e (Tanrı’nın Kenti) olarak değiştirilmiş olduğudur. Çünkü bu bilgi, sikke bilgileriyle de uyuşmaktadır. Nitekim de Antakya’da basılan evvelki bakır sikkelerde kentin ismi ANT yahut ANTIX formunda kısaltılmışken, bu sefer THEUP biçiminde kısaltılmıştır. THEP, Theoupolis isminin kısaltmasıdır. Lakin, resmi bir kararla yapıldığı anlaşılan bu isim değişikliği uzun vadeli olmamış, ondan sonrasında kent yeniden Antakya ismini kullanmaya başlamıştır ve günümüze kadar da kentin ismi değişmeden bu türlü gelmiştir.
Eski Çağ’da sarsıntıların Tanrı’nın bir gazabı olduğuna inanılırdı. Eski Yunan uygarlığında kıymetli bir yeri olan Poseidon, tıpkı zamandaniz, birebir vakitte zelzele ilahıydı; hatta “yeryüzünü sarsan” lakabını taşıyordu! İlah, öfkesini zelzeleyle gösterebiliyordu. Tek ilahlı dinin hükümran olduğu Bizans toplumunda da sarsıntıların yaradanın gazabı olduğuna inanılıyordu. Gerçekten Theophanes’in anlattıkları ve sarsıntıya maruz kalan Antakya’nın isminin “Tanrı’nın Kenti”ne çevrilmesi bize bunu göstermektedir. Ne yazık ki bu inanış –depremin doğal bir afet olduğu gerçeğinin yanında- günümüzde de birtakım toplumlarda ya da toplumların kimi kesitlerinde sürdürülmekte ve berbat telaffuzların ortaya çıkmasına yol açmaktadır.
* Koç Üniversitesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Kısmı.