Selim Martin*
BİRİNCİ KISIM: SARSINTILAR niçin/NASIL OLUR?
Çabucak her eski kültürde sarsıntılar ya şahsen rablerin işi ya da onlar yüzünden ortaya çıkan felaketler olarak isimlendirilir. Sarsıntının niçini birçok vakit bir rabbin bilerek ya da bilmeyerek yaptığı şeylerdir. birtakım bazı ise tanrıların/ilahların ortalarındaki gümbürtülü savaşlar yahut büyük bir gayretin akabinde bir yaradanın yer altına hapsettiği yaratıklar zelzeleye sebep olabilir.
Sarsıntısı tanrısal bir varlığa atfetmek; nerede, ne vakit olacağı bilinmeyen bu doğal afete bir kılıf uydurmak, sarsıntıyla ve neticeleriyla bir nebze olsun baş edebilme gücü bulmaya çalışmaktır.
Mitolojide, sarsıntı deyince yerleri/denizleri titreten Poseidon, birinci akla gelen tanrısal karakterdir. Pekala, onun kadar meşhur olmayan, hatta başlangıçta zelzeleye istemsizce niye olup daha sonra gücünün farkına varınca, onu kullanmayı öğrenip de bilinen dünyanın sonunu getiren Loki’yi tanır mısınız diye sorsam?
Bizim ihtiyar Yunanlı, elindeki Trident’i (üç çatallı yaba) yere vurdukça sarsıntıları meydana getirir ki Poseidon’un bu becerisi büsbütün canının istemesiyle alakalıdır. Başı mı bozuldu? Hop Trident’i vurur toprağa. Öfkelendi mi? Trident gerisi arkasına saplanır yere. Hatta insanlara yardım edip de karşılığını alamadı mı? Acımadan sarsıntılar salar kaç kentlerin üstüne. Buna rağmen İskandinav rabbi Loki ise ortasında kötülük baki olmakla birlikte, sarsıntısı başına gelenlerden, kendi acılarından üretmiştir.
Loki, Odin ve Frigg’in oğlu, ilahların gözbebeği Balder’in öteki dünyayı boylamasına vesile olmuştur. Artık intikam sırası tanrılardadır. Merhametsiz bir kararlılıkla öçlerini almak için sükunet içinde yola çıkarlar. Loki, canını kurtarmak için kaçıp, denizin üzerinde, yüksek bir dağın yamacında küçük, gözden ırak bir mesken inşa eder. Kah ilahların gelişini görmeyi umarak konutun dört tarafa açılan kapılarından daima bakar, kah somon balığı haline girerek yakınlardaki şelalenin sularında saklanır. Ancak rabler Loki’nin izini bulur, onu şelaleye kadar takip edip, balık kılığına girince de bir ağ ile yakalarlar. Suratlarını hiç kesmeden, öfkeden kızarmış gözleriyle, Loki’yi dağdaki derin ve karanlık bir mağaraya gdolayıp zincire bağlar, üstüne de ağzından zehirler akan kocaman bir yılan asarlar.
Yüzüne daima zehir damlayan Loki, hissettiği acının büyüklüğüyle, her kıpırdadığında dünyayı sarsan korkutucu sarsıntılara yol açar. Oğlu ve eşi, sarsıntıları takip ederek Loki’yi bulur ve kurtarmaya çalışırlar. Lakin tanrısal zincirleri ne yapsalar da koparamazlar. Eşi, Loki’nin başının üstüne bir tas tutarak tutsaklığını daha dayanılır kılmaya çalışır, bu sayede Loki’yi sakinleştirmeyi ve haliyle zelzeleleri bir nebze olsun azaltmayı başarır. Lakin, tas her dolduğunda ve karısı boşaltmak için gittiğinde, yılandan damlayan zehir derisini o denli bir yakar ki, Loki tüm dünyayı sarsacak biçimde acıyla kıvranır.
Efendim bu kadar sarsıntıya zincir mi dayanır? Şiddetli bir sarsıntının gerisinden, bağlı olduğu kayalar ufalanınca hür kalan Loki; intikam hissiyle, hem yeryüzünün tıpkı vakitte yer altının ifritlerini, canavarlarını, devlerini kızıştırır. İlahların içindeki uyuşmazlıkları köpürtür, ölüleri üst, canlıları aşağıya gönderir; kısacası tüm alemi birbirine sokar. İfritler, canavarlar, rabler, devler, savaş, yıkım derken Kıyamet (Ragnarøkkr) kopar. Bilinen dünya yok olur; öfkeli alevler, sarsıntılardan arta kalan her şeyi yok eder, yeryüzü çöle dönüşür.
İKİNCİ KISIM: BATI’DA YIKIM!
Daima zelzeleye maruz kalan, hareketli fay çizgilerine ya da etkin volkanlara sahip ülkelerin mitolojilerinde birinci akla gelen, savaş bahisli lakin sarsıntının yıkıcı tesirini de içeren öykülerdir. Yenilgisi yahut zaferi sarsıntıya bağlamak, efsane olduğu kadar tarihî bir gerçek olarak da yüzümüze çarpar.
Minos’un İntikam Duası, ileride batı mitlerinde çoğunlukla tekrar edecek bu biçimde bir motifin erken örneklerinden bir tanesi sayılabilir. Giritliler ile Atinalılar içinde asırlardır süren gayrette, denizin altında meydana gelen bir zelzele kararında, Giritlilerin Atinalılar tarafınca bozguna uğratıldığı anlatılır. Lakin hikayedeki asıl çarpıcı zelzele motifi; Girit Hükümdarı Minos’un, düşmanlarının hepsini dize getiremeyeceğini anladığında, hatasız yere öldürülen oğlunun intikamı için Poseidon’a dualar edip, adaklar adamasıdır. Çok geçmeden bütün Kıta Yunanistan, zelzelelerle sarsılmaya başlayıp, yangından kıtlığa pek hayli felaketle karşı karşıya kalınca, Atinalılar, kahinlerin de teklifiyle Minos’un isteklerini kabul ederek bu felaketleri sonlandırmaya çalıştılar: Girit’e; Minotauros’a kurban edilmek üzere her dokuz yılda, yedi genç erkek ve yedi genç kız vereceklerdi.
Savaş-deprem münasebetini içeren hikayelerin tahminen de en bilineni, Poseidon ve Apollon’un insan kılığına girip, meşhur savaştan en az 2-3 kuşak evvel, Troya kentinin surlarını, çeşitli vaatler karşılığında inşa etmeleriyle başlayan söylencedir. İki ilah işi bitirmelerine karşın fiyatlarını alamamıştır. Bunun devamında düşmanlık o denli bir noktaya taşınmıştır ki yıllar daha sonra iki dünyayı karşı karşıya getiren Troya Savaşı bir daha bir Poseidon atribütü olan tahtadan at ile sonuçlanacaktır. Kimi araştırmacılar; bölgede daima zelzele olmasının görkemli kentlerin sonunu getirdiğini, Poseidon’a atfedilen sarsıntının, hikayelerde bu biçimde bir yansımayla karşılık bulabileceğini belirtirler.
Birden kabardı, sular bastı aç gözlü Troya kıyılarını
Bütün tarlalar, bağlar, ekinler kalmış taşan sular altında,
Gitmiş köylünün varı yoğu, deniz olmuş karalar.
Muvaffakiyete verilecek ödül yadsınınca ikinci kere,
Sular altında bıraktı kelamını tutmayan Troya’nın hisarlarını…
(PubliusOvidiusNaso / Metamorphoses On birinci Kitap)
ÜÇÜNCÜ KISIM: DOĞU’DA FIRSAT!
Sarsıntı bölgesinde yaşayan beşerler, bu afetin neticeleriyla baş etmenin yollarını kimi vakit de öteki kurgularda ararlar. Zelzelenin kararı daima yıkım olacak değil ya, bu toprakta açılan yarıklar, beşerler için biraz da fırsata dönüşse üzücü mı olur?
Eski Çin mitolojisinde; ölümsüzlüğü elde etmenin yahut uzun yıllar hatta asırlar uzunluğu yaşamanın mevzu edildiği, başrolünde bitkiler ve meyveler olan biroldukca efsane vardır. Bu hikayelerin birinde, kahramanı yüzseneler boyunca hayatta tutan bitki, baht yapıtı de olsa bir sarsıntının kararı gün yüzüne çıkmıştır.
Kahramanımız; bir dağdan geçerken, derin bir yarıktan dağın içine düşen ve yalnızca bedenindeki yaralar niçiniyle değil, kayaların birer cam kadar pürüzsüz olması niçiniyle de oradan çıkmayı başaramayan biridir. Söylence bu ya; kahramanımız orada yiyebileceği bir şeyler arar ve yalnızca -daha sonradan hucbu ismi verilen- bitkiyi görür. Otu, ince topraktan kopararak, kökünü çiğner, açlık ve susuzluğu kaybolur, beden ısısı hiç üşümeyeceği bir biçimde kalır. Vakit çabuk ve güzel bir biçimde geçer. Keyifli olur, düzgün bir uyku çeker ve hiç bitkinlik hissetmez.
Bir gün yer, büyük bir sarsıntıyla sarsılır ve bir çıkış yolu açılır. Dağ hapsinden kurtulan kahramanımız konuta dönmek için yola koyulur. Meskene vardığında, büyük bir şaşkınlıkla, içeride yabancıların oturduğunu görür. Onlarla konuşur, niye burada olduklarını, karısı ve çocuklarının nerede olduğunu sorar. Yabancılar onunla yalnızca alay ederler. Kahramanımız, sonrasındasında eski arkadaşlarını bulmak için kentte dolaşır, ama birine bile rastlamaz. Bu durum, yaşlı bir bilgenin ilgisini çeker. Aile yıllıklarında bir inceleme yapılır ve verdiği ismin, üç yüz yıl evvel, gizemli biçimde ortadan kaybolan bir ailenin ismi olduğu anlaşılır. Kahramanımız dağın içine düştükten 300 yıl daha sonra ünlü olup da kıssasını herkese anlatmaya başlayınca, bu otun “yaşamı uzattığı, kelliği tedavi ettiği, gri saçları tekrar siyaha döndürdüğü ve gençliği tazelediği” anlaşılmış olur.
Denemek isteyenleriniz için tanım vereyim: Çin geleneklerine göre, istek edilen sonuçların büsbütün elde edilebilmesi için, öbür hiç bir besin olmadan, büyük ölçüde hucbu çayının, kâfi derecede uzun bir süre içilmesi gerekmektedir. Kelamı edilen yerlerde fırsat buldukça gezmekte yarar var; neme lazım, bakarsınız bir gün talih bize de güler.
Artık tüm bu söylencelerden bir “kıssadan hisse” çıkartalım: Zelzele bölgesindeki yapıları Poseidon ile Apollon’a inşa ettirip karşılığını da eksiksiz ödemek gerektiği aşikar. bu biçimdece zelzeleye karşın uzun, sağlıklı yıllar yaşar, daha kaç büyük krallıklar kurarız.
* Öğr. Gör. / Dokuz Eylül Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Kısmı.
BİRİNCİ KISIM: SARSINTILAR niçin/NASIL OLUR?
Çabucak her eski kültürde sarsıntılar ya şahsen rablerin işi ya da onlar yüzünden ortaya çıkan felaketler olarak isimlendirilir. Sarsıntının niçini birçok vakit bir rabbin bilerek ya da bilmeyerek yaptığı şeylerdir. birtakım bazı ise tanrıların/ilahların ortalarındaki gümbürtülü savaşlar yahut büyük bir gayretin akabinde bir yaradanın yer altına hapsettiği yaratıklar zelzeleye sebep olabilir.
Sarsıntısı tanrısal bir varlığa atfetmek; nerede, ne vakit olacağı bilinmeyen bu doğal afete bir kılıf uydurmak, sarsıntıyla ve neticeleriyla bir nebze olsun baş edebilme gücü bulmaya çalışmaktır.
Mitolojide, sarsıntı deyince yerleri/denizleri titreten Poseidon, birinci akla gelen tanrısal karakterdir. Pekala, onun kadar meşhur olmayan, hatta başlangıçta zelzeleye istemsizce niye olup daha sonra gücünün farkına varınca, onu kullanmayı öğrenip de bilinen dünyanın sonunu getiren Loki’yi tanır mısınız diye sorsam?
Bizim ihtiyar Yunanlı, elindeki Trident’i (üç çatallı yaba) yere vurdukça sarsıntıları meydana getirir ki Poseidon’un bu becerisi büsbütün canının istemesiyle alakalıdır. Başı mı bozuldu? Hop Trident’i vurur toprağa. Öfkelendi mi? Trident gerisi arkasına saplanır yere. Hatta insanlara yardım edip de karşılığını alamadı mı? Acımadan sarsıntılar salar kaç kentlerin üstüne. Buna rağmen İskandinav rabbi Loki ise ortasında kötülük baki olmakla birlikte, sarsıntısı başına gelenlerden, kendi acılarından üretmiştir.
Loki, Odin ve Frigg’in oğlu, ilahların gözbebeği Balder’in öteki dünyayı boylamasına vesile olmuştur. Artık intikam sırası tanrılardadır. Merhametsiz bir kararlılıkla öçlerini almak için sükunet içinde yola çıkarlar. Loki, canını kurtarmak için kaçıp, denizin üzerinde, yüksek bir dağın yamacında küçük, gözden ırak bir mesken inşa eder. Kah ilahların gelişini görmeyi umarak konutun dört tarafa açılan kapılarından daima bakar, kah somon balığı haline girerek yakınlardaki şelalenin sularında saklanır. Ancak rabler Loki’nin izini bulur, onu şelaleye kadar takip edip, balık kılığına girince de bir ağ ile yakalarlar. Suratlarını hiç kesmeden, öfkeden kızarmış gözleriyle, Loki’yi dağdaki derin ve karanlık bir mağaraya gdolayıp zincire bağlar, üstüne de ağzından zehirler akan kocaman bir yılan asarlar.
Yüzüne daima zehir damlayan Loki, hissettiği acının büyüklüğüyle, her kıpırdadığında dünyayı sarsan korkutucu sarsıntılara yol açar. Oğlu ve eşi, sarsıntıları takip ederek Loki’yi bulur ve kurtarmaya çalışırlar. Lakin tanrısal zincirleri ne yapsalar da koparamazlar. Eşi, Loki’nin başının üstüne bir tas tutarak tutsaklığını daha dayanılır kılmaya çalışır, bu sayede Loki’yi sakinleştirmeyi ve haliyle zelzeleleri bir nebze olsun azaltmayı başarır. Lakin, tas her dolduğunda ve karısı boşaltmak için gittiğinde, yılandan damlayan zehir derisini o denli bir yakar ki, Loki tüm dünyayı sarsacak biçimde acıyla kıvranır.
Efendim bu kadar sarsıntıya zincir mi dayanır? Şiddetli bir sarsıntının gerisinden, bağlı olduğu kayalar ufalanınca hür kalan Loki; intikam hissiyle, hem yeryüzünün tıpkı vakitte yer altının ifritlerini, canavarlarını, devlerini kızıştırır. İlahların içindeki uyuşmazlıkları köpürtür, ölüleri üst, canlıları aşağıya gönderir; kısacası tüm alemi birbirine sokar. İfritler, canavarlar, rabler, devler, savaş, yıkım derken Kıyamet (Ragnarøkkr) kopar. Bilinen dünya yok olur; öfkeli alevler, sarsıntılardan arta kalan her şeyi yok eder, yeryüzü çöle dönüşür.
İKİNCİ KISIM: BATI’DA YIKIM!
Daima zelzeleye maruz kalan, hareketli fay çizgilerine ya da etkin volkanlara sahip ülkelerin mitolojilerinde birinci akla gelen, savaş bahisli lakin sarsıntının yıkıcı tesirini de içeren öykülerdir. Yenilgisi yahut zaferi sarsıntıya bağlamak, efsane olduğu kadar tarihî bir gerçek olarak da yüzümüze çarpar.
Minos’un İntikam Duası, ileride batı mitlerinde çoğunlukla tekrar edecek bu biçimde bir motifin erken örneklerinden bir tanesi sayılabilir. Giritliler ile Atinalılar içinde asırlardır süren gayrette, denizin altında meydana gelen bir zelzele kararında, Giritlilerin Atinalılar tarafınca bozguna uğratıldığı anlatılır. Lakin hikayedeki asıl çarpıcı zelzele motifi; Girit Hükümdarı Minos’un, düşmanlarının hepsini dize getiremeyeceğini anladığında, hatasız yere öldürülen oğlunun intikamı için Poseidon’a dualar edip, adaklar adamasıdır. Çok geçmeden bütün Kıta Yunanistan, zelzelelerle sarsılmaya başlayıp, yangından kıtlığa pek hayli felaketle karşı karşıya kalınca, Atinalılar, kahinlerin de teklifiyle Minos’un isteklerini kabul ederek bu felaketleri sonlandırmaya çalıştılar: Girit’e; Minotauros’a kurban edilmek üzere her dokuz yılda, yedi genç erkek ve yedi genç kız vereceklerdi.
Savaş-deprem münasebetini içeren hikayelerin tahminen de en bilineni, Poseidon ve Apollon’un insan kılığına girip, meşhur savaştan en az 2-3 kuşak evvel, Troya kentinin surlarını, çeşitli vaatler karşılığında inşa etmeleriyle başlayan söylencedir. İki ilah işi bitirmelerine karşın fiyatlarını alamamıştır. Bunun devamında düşmanlık o denli bir noktaya taşınmıştır ki yıllar daha sonra iki dünyayı karşı karşıya getiren Troya Savaşı bir daha bir Poseidon atribütü olan tahtadan at ile sonuçlanacaktır. Kimi araştırmacılar; bölgede daima zelzele olmasının görkemli kentlerin sonunu getirdiğini, Poseidon’a atfedilen sarsıntının, hikayelerde bu biçimde bir yansımayla karşılık bulabileceğini belirtirler.
Birden kabardı, sular bastı aç gözlü Troya kıyılarını
Bütün tarlalar, bağlar, ekinler kalmış taşan sular altında,
Gitmiş köylünün varı yoğu, deniz olmuş karalar.
Muvaffakiyete verilecek ödül yadsınınca ikinci kere,
Sular altında bıraktı kelamını tutmayan Troya’nın hisarlarını…
(PubliusOvidiusNaso / Metamorphoses On birinci Kitap)
ÜÇÜNCÜ KISIM: DOĞU’DA FIRSAT!
Sarsıntı bölgesinde yaşayan beşerler, bu afetin neticeleriyla baş etmenin yollarını kimi vakit de öteki kurgularda ararlar. Zelzelenin kararı daima yıkım olacak değil ya, bu toprakta açılan yarıklar, beşerler için biraz da fırsata dönüşse üzücü mı olur?
Eski Çin mitolojisinde; ölümsüzlüğü elde etmenin yahut uzun yıllar hatta asırlar uzunluğu yaşamanın mevzu edildiği, başrolünde bitkiler ve meyveler olan biroldukca efsane vardır. Bu hikayelerin birinde, kahramanı yüzseneler boyunca hayatta tutan bitki, baht yapıtı de olsa bir sarsıntının kararı gün yüzüne çıkmıştır.
Kahramanımız; bir dağdan geçerken, derin bir yarıktan dağın içine düşen ve yalnızca bedenindeki yaralar niçiniyle değil, kayaların birer cam kadar pürüzsüz olması niçiniyle de oradan çıkmayı başaramayan biridir. Söylence bu ya; kahramanımız orada yiyebileceği bir şeyler arar ve yalnızca -daha sonradan hucbu ismi verilen- bitkiyi görür. Otu, ince topraktan kopararak, kökünü çiğner, açlık ve susuzluğu kaybolur, beden ısısı hiç üşümeyeceği bir biçimde kalır. Vakit çabuk ve güzel bir biçimde geçer. Keyifli olur, düzgün bir uyku çeker ve hiç bitkinlik hissetmez.
Bir gün yer, büyük bir sarsıntıyla sarsılır ve bir çıkış yolu açılır. Dağ hapsinden kurtulan kahramanımız konuta dönmek için yola koyulur. Meskene vardığında, büyük bir şaşkınlıkla, içeride yabancıların oturduğunu görür. Onlarla konuşur, niye burada olduklarını, karısı ve çocuklarının nerede olduğunu sorar. Yabancılar onunla yalnızca alay ederler. Kahramanımız, sonrasındasında eski arkadaşlarını bulmak için kentte dolaşır, ama birine bile rastlamaz. Bu durum, yaşlı bir bilgenin ilgisini çeker. Aile yıllıklarında bir inceleme yapılır ve verdiği ismin, üç yüz yıl evvel, gizemli biçimde ortadan kaybolan bir ailenin ismi olduğu anlaşılır. Kahramanımız dağın içine düştükten 300 yıl daha sonra ünlü olup da kıssasını herkese anlatmaya başlayınca, bu otun “yaşamı uzattığı, kelliği tedavi ettiği, gri saçları tekrar siyaha döndürdüğü ve gençliği tazelediği” anlaşılmış olur.
Denemek isteyenleriniz için tanım vereyim: Çin geleneklerine göre, istek edilen sonuçların büsbütün elde edilebilmesi için, öbür hiç bir besin olmadan, büyük ölçüde hucbu çayının, kâfi derecede uzun bir süre içilmesi gerekmektedir. Kelamı edilen yerlerde fırsat buldukça gezmekte yarar var; neme lazım, bakarsınız bir gün talih bize de güler.
Artık tüm bu söylencelerden bir “kıssadan hisse” çıkartalım: Zelzele bölgesindeki yapıları Poseidon ile Apollon’a inşa ettirip karşılığını da eksiksiz ödemek gerektiği aşikar. bu biçimdece zelzeleye karşın uzun, sağlıklı yıllar yaşar, daha kaç büyük krallıklar kurarız.
* Öğr. Gör. / Dokuz Eylül Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Kısmı.