Selim Martin*
Mezopotamya toprakları tarih boyunca sayısız kültüre konut sahipliği yapmış ve başta “uygarlık/yazı” olmak üzere, yelkenden sabana, tekerlekten çömlekçi çarkına biroldukca keşfin beşiği olmuştur. Başlangıçtan itibaren her vakit bir devinim, bir karmaşa; daima gelenler, gelip de kalanlar, hiç durmadan gidenler, giderken iz bırakanlar; daha sonra yine, daha sonra bir kere daha, bir kere daha ve bir sefer daha…
ASLINDA ‘TEK BİR ÖYKÜ’
Bilhassa, M.Ö. 4. binyılın sonlarında yazının ortaya çıkmasından daha sonra geçen binseneler boyunca Mezopotamya ile bir defa bile temas etmiş her kişi, bu topraklara en azından “bir öykü” bırakmıştır. Günümüze kadar, farklı lisanlarda, farklı dinlerde; birtakım bazı yazarak, kimi birtakım kelamla; kâh bağıra çağıra söylenen bir türküde, kâh kısık sesle mırıldanılan uysal bir ninnide bu söylenceler anlatılmaya devam eder. Tüm bunların 20. yüzyıl ortalarında çivi yazısının çözülmesiyle, aslında “tek bir öykü” olduğu anlaşıldı. Evet; mit bir tanedir, hikaye bir tane, ancak her söyleyenin ağzında; iklimine, coğrafyasına ve hayal gücüne nazaran sıradançe değişen, gelişen ve buna karşın daima lakin daima yeniden edilen “tek” bir tane.
“Nereye koşuyorsun bu biçimde Gılgameš
Eline geçmeyecek aradığın ömür.
Rabler insanoğlunu yarattığında
Yalnız vefat oldu ona verdikleri
Kendi ellerinde tuttular hayatı…”
Gılgameš Destanı X. Tablet.
Artık gidelim bakalım o meşhur iki ırmağın içindeki topraklara, Mezopotamya’ya. Gidelim ve kelamı bırakalım yaradanlara ki bu sefer onlar anlatsın iltihabı, nefes darlığını ve insanları ateşler içerisinde yakıp kavuran o amansız salgını, kendi bildiklerince.
Göklerin sahibi Enlil (En.lil –Hava Bey) koştu peşinden “duru su yolunda yıkanıp duran genç hanımın”. Her şey bu biçimde başladı… Evet. Sümerliler der ki; birfazlaca şey bir erkeğin, bir hanımın peşinden koşması ile başladı. ‘Ninlil’ dediler vakit içinde bayanın ismine, ‘Nin.lil’ yani Hava Hanım. Burada bahsedilen ‘Hava’ sözcüğü bizim atmosferimize misal biraz, yani yer ile gök içinde bir yerlerdedir. Hava Bey’in muradına ermesi fazlaca uzun sürmedi, Hava Hanım biroldukça çocuk verdi ona. Ki bizim bugünkü ızdırabımız, bu çocuklar içinde ikinci sırayı işgal eden ve ileride Aşağı Dünya’nın baş rabbi olacak Nergal üzerinedir.
EN BÜYÜK AŞKLAR ARBEDEYLE BAŞLAR!
Aşağı Dünya’nın en yüksek otoritesinin kim olduğu konusunda M.Ö. 3. binyıldan itibaren en azından iki büyük gelenek varlığını sürdürmekteydi. Geleneklerden bir tanesi; Meslam ismindeki tapınakta kendisine ibadet edilen ve Kutha kentinin hamisi olarak bilinen bir tanrıyı yetkili sayıyordu. Bu rabbe Sümerliler kimi vakit Lugal Meslam; “Meslam’ın Kralı”, “Meslam’dan çıkan kişi” manasında “Meslam.ta.e.a” kimi vakit de “Nergal” diyordu. Tarihine nazaran çok karmaşık olan bu isim “Büyük Kent’in Başı” (Büyük Kent/Büyük Yer, Ölüler Diyarına verilen öteki isimlerdir) üzere bir manaya geliyordu. kimi vakit de bu yaradana, manasından tam emin olmasak da muhtemelen Sami kökenli olabilecek bir isim olan “Erra” ya da “Irra” deniliyordu.
Aslında Nergal, başlangıçta savaşçı özellikleri niçiniyle Mezopotamya mitolojisinin Yukarı’da yer alan rablerinden biriydi. Hem Sümer birebir vakitte Akkad mitleri; “Aşağı”yı tümüyle tek bir hanımın, bir tanrıçanın, Ereşkigal’in hükümranlığına bırakıyordu. Nergal nasıl oldu da Ölüler Diyarı’nın başına geldi? niçinlerinden tam emin olamasak da anaerkil sistemden ataerkil tertibe geçişin bir yansıması olarak Ölüler Diyarı’nı da bir eril karaktere emanet etmek muhtaçlığı ortaya çıkmış olabilir. Her ne sebeple olursa olsun, bu biçimdesine çarpıcı bir değişikliği yapabilmek kolay değildi, bunun için de kesinlikle bir hikayeye muhtaçlık duyulmaktaydı. İş bu sebepten söylence aldı sazı eline ve başladı Nergal ile Ereşkigal’in evliliğini anlatmaya; ne demişler en büyük aşklar arbedeyle başlar!
Hikayemiz, rabler içindeki gerçek bir aile ziyafeti ile başlar; beşerler ve tabi ki de rabler her ayın son günü, ortalarındaki kan bağını, dayanışmayı kutlamak için, meyyit akrabalarına da hisse ayırdıkları bir yemek yerlerdi. Kispu ismiyle anılan bu yemekte herkes tıpkı besini tüketirdi, bu biçimdece bu besinin kendilerine sağladığı ve sürdürmelerine imkan verdiği hayatı daima birlikte düşünür, kutlarlardı. Bu yemek, olağan olarak ki, rabler topluluğunun en yüksek mertebelerinin bulunduğu Yukarı’da düzenlenirdi. İnsan toplumunda Ölüler Diyarı’nda tutulanlar nasıl üst çıkıp da şahsen bu şölene katılamıyorsa, canlılar da yeraltına inip ölülere kavuşamazlardı; birebir biçimde Ereşkigal de ziyafette kendi hakkını almak, hissesine düşen besini tüketmek için kendi ismine bir vekil göndermek zorunda kalmıştı.
Bir gün, tam bir şölene başlayacaklarken
İlahlar kız kardeşleri Ereşkigal’e bir haberci gönderdiler:
“Bizler senin yanına, aşağılara gelemeyiz,
Sen de bizim yanımıza çıkamazsın Yukarı’ya.
Senin yerine şölene katılması için çabucak birini gönder bize”
Bunun üzerine o da çabucak, uşağı Namtar’ı gönderdi…
Ereşkigal’i temsil ettiği için Namtar, adab-ı muaşeret kuralları gereği, ona gösterilen muamelenin birebirini hak ediyordu. kuvvetli Ereşkigal’in elçisine gereken hürmeti gösterip selamlamak için, ilahlar onun karşısında ayağa kalkardı. Lakin bilinmeyen bir niçinle, muhtemelen şımarıkça bir nazlanıştan ötürü Nergal ayağa kalkmaz ve bu biçimdece Ölüler Diyarı’nın kraliçesine hürmette kusur etmiş olur. Namtar da olan biteni çabucak gidip bildirir Ereşkigal’e. Öfkelenen Ereşkigal, bu saygısızlığın hesabını sormak için Namtar’ı yeniden Yukarı’ya göndererek “o edepsizi yakalayıp kendisine getirmesini” ister:
“Hani nerede o ilah kalkmadı ayağa
Benim temsilcimin karşısında?
Gönderin onu bana ki canını alayım”…
Nergal hem dehşetten, tıpkı vakitte kurnaz ilah Ea’nın da teklifiyle, ilahların içinde tanınmamak, imgesini değiştirmek emeliyle saçlarını kazıtır.
Hepsi bir ortaya gelip tartıştılar:
“Dikkatle orta ve tespit ettiğinde
Senin karşında ayağa kalkmayan tanrıyı
Yakala onu, bayanına götürmek için!”
Namtar hepsini gözden geçirmeye koyuldu.
Sonuncusunun başı tıraşlıydı:
“Karşımda ayağa kalkmayan tanrıyı bulamadım! Dedi”
Ve Ereşkigal’e rapor vermek üzere gitti.
BASKIN BASANIN!
Rabler içindeki bu ziyafet her ay yinelanır ve Namtar her seferinde hem bayanı ismine düşen hissesi almak birebir vakitte o edepsizi yakalamak için yeniden tekrar çıkar yeryüzüne. Saçları uzayıp da yavaş yavaş eski haline dönen Nergal, uzun müddet saklanamayacağının farkındadır. Çaresizlikle tekrar başvurur akıl hocası kurnaz ilah Ea’ya ve bir arada bir plan yaparlar.
Nergal ağlıyordu Ea’nın önünde:
“Beni görürse canlı bırakmaz!”
‘Korkma’, diye karşılık verdi Ea:
“Yanına oldukçaça muhafız vereceğim;
…Tahripkâr, İnzibat, Casus, Takipçi
Nefes Darlığı, Sara, Baş Dönmesi, Havale,
Uyurgezerlik, Ateş ve İltihap,
Sana eşlik edecekler Ölüler Diyarı’nda.
Nergal, Ea’nın yanına verdiği takviye kuvvetleriyle kendisi inecektir Ölüler Diyarı’na; baskın basanındır!
Ereşkigal’in kapısına vardığında
Şöyle seslendi: “Kapıcı aç kapını!
Kapı mandalını kaldır ki gireyim:
Ereşkigal’e, bayanına gönderildim!”
Nergal, Ölüler Diyarı’na gelir gelmez kaba bir fatih üzere davranmaya başlar. Birinci başta kurnazca hileye başvurup kendini takdim ettirir. Önünden geçerken Namtar tanır onu, Ereşkigal ise Nergal’i avucunun ortasında tuttuğu için memnundur ve çabucak içeri alınmasını emreder; bu işi de Namtar palavradan hürmet ederek yerine getirir.
Kapıcı gidip Namtar’a, kimin geldiğini bildirdi:
“Kapının önünde bir ilah var!
Namtar kapıya gidip de onu gördüğünde
Keyifli oldu “Bekle orada!” diye buyruk verdi
daha sonra gidip bayanına şu biçimde dedi:
Hanımefendi evvelki aylar bulamadığım,
Benim karşımda ayağa kalkmayan ilah bu.
Al içeri onu diye karşılık verdi Ereşkigal
Gelir gelmez, öldüreceğim!
Ve Namtar dışarı çıkıp Nergal’e şöyleki dedi:
Buyurun Beyefendi!
Ne var ki savaşçı Nergal, planlanmış biçimde Ölüler Diyarı’nın on dört kapısının her birine muhafızlarından birini yerleştirir; bu biçimdece kimse kaçamayacaktır fakat daha da kıymetlisi kimse kraliçenin yardımına koşamayacaktır.
Çizimler: Batuhan Kındıl.
İçeri girer girmez Nergal kapıların her birine,
Haydut hızlı erkeklerindan birini yerleştirir.
…dördüncüsüne Tahripkâr’ı;
Beşincisine, İnzibat’ı, altıncısına Casus’u,
Yedincisine Takipçi’yi, sekizincisine Nefes Darlığı’nı
Dokuzuncusuna Sara, onuncusuna Baş Dönmesi’ni,
On birincisine Havale’yi, on ikincisine Uyurgezerlik’i;
On üçüncüsüne Ateş’i, on dördüncüsüne İltihap’ı
Orta avluya geldiğinde çalışanlarına kapıları açık tutmalarını emretti
“Şimdi dedi, ben sizin peşinizdeyim!”
Saraya girer girmez Ereşkigal’i yakaladı.
Saçlarından yakalayıp tahtından yere çekti, başını kesecekti.
“Öldürme beni” dedi Ereşkigal, “sana bir şey söyleyeceğim!”
Bu kelamlar üzerine Nergal vazgeçti!
O da gözyaşları ve hıçkırıklar içinde şu biçimde dedi:
“Kocam ol ben de karın olayım! Ölüler Diyarı’nın krallığını veririm sana,
‘Bilmenin tabletini’ veririm sana! Sen Beyefendi ol, ben Hanım olurum!”
Bu kelamları karşısında, Nergal kollarına aldı onu, gözyaşlarını sildi:
“Aylardır beni getirmeye çalıştığın hal, işte artık gerçekleşmiş oldu!”
SAVAŞIN YANINA SALGIN VE ATEŞ
Gerçek bir askeri sefer niteliğindeki bu harekatta, klasik manada Nergal’e atfedilen korkutucu bir savaşçı kimliği kendini göstermektedir. Nergal’in şahsen Ölüler Diyarı’na inmesi, Ereşkigal’e hâkim olması, bu sayede de Büyük Yer’i yöneten ilah haline dönüşmesi onun savaşçı yapısını göstermesi bakımından ne kadar kıymetliyse, Ea’nın, Nergal’in kuvvetli olması için yanına korkutucu on dört zebaniyi muhafız olarak vermesi de en az onun kadar kıymetlidir. Egemenlik alanını tahkim ettikten daha sonra da Nergal’in basitçe bulaşıp salgına yol açabilen hastalıkları akla getiren bu muhafızları yanından ayırmadığı bilinmektedir. Yeni Ölüler Diyarı Rabbi bu hastalıklar yardımıyla krallığının nüfusunu artırabilecektir. Artık eskinin savaşçı yaradanı art planda kalacak ve bu isimlerin uyandırdığı ölümcül ve hastalıklı hava bundan daha sonrası için Nergal’e yönelik tapınmaya yeni halini verecektir.
Artık Nergal değişmiştir. Hem Nergal ile Ereşkigal’in hikayesinde tıpkı vakitte Mezopotamya Mitolojisi’nin son büyük destanı olarak kabul edilen ve M.Ö. 1100’lerden daha sonrasındaya tarihlenen Erra’nın şiirinde, Nergal’in “eski” kimliğinin yanında “yeni” rolünü bir ortada görürüz. Geçmişin büyük savaşçısı günümüz tabiriyle “güncellenmiş”; savaş kabiliyetlerinin yanına salgını ve ateşi de eklemiş, bütün bu meziyetlerini, insanları hakimi olduğu Ölüler Diyarı’na indirmek için çekinmeden kullanmaya başlamıştır. Bu haliyle de rablerin dünyasında net bir muhtaçlığa yanıt verir hale gelmiştir; beşerler her vakit gerekli değildir!
RABLER DÜNYASI BEŞERLER KADAR KALABALIK DEĞİL
“İnsanların gürültüsü, fazlaca kalabalık olmalarından ötürü yol açtıkları uğultu, yaptıkları patırtı ilahları rahatsız etmekte, uyumalarını engellemektedir. Ayrıyeten insanların sayısının çok çoğalması ilahların sıkıntılarının ve uykusuzluklarının kaynağı olmakla kalmayacak, bununla birlikte ilahlar açısından bir tehdit de oluşturacaktır. Zira rabler dünyası, beşerler kadar kalabalık değildir”. (J. Bottero-S.N.Kramer/Mezopotamya Mitolojisi.)
Nergal’in ziyan verme gücü, ziyan verme inancı; manasız ve rastgele hasar veren davranışları, hastalıklara niçiniyet veren ve hayatın her kısmını etkisi altına alan berbat ruhlar inancıydı. Bir elinde iki başlı aslan asası ve başka elinde tasmasını tuttuğu -çoğu vakit Ölüler Diyarı’nın kapılarını koruyan- ürkütücü üç başlı köpeğiyle o kadar besbelliydi ki, bu söylence vaktin duvarlarını aşmış, kendisinden daha sonra gelen tüm kültürlerdeki, tüm inançlardaki cehennem ikonografisinde belirleyici olmuştur.
Söylencemize son verirken Nergal’den nasıl korunacağımızı da bilmek istersiniz diye düşünüyorum. Nergal’in hikayelerini yazıya döken birinci üstatlardan biri olan “Kabri-ilani-Marduk” isimli Mezopotamyalı müellife bırakalım kelamı. Kendisi bu hikayenin aslına sadık bir kopyasını çıkartmış ve şahsen başkahraman Nergal/Erra’ya ezbere okunmasını sağlamıştır. Bu eser Erra’nın ve sarayındaki bütün ilahların o kadar güzeline gitmiştir ki kendileri bu yapıta bir güç, bir büyü atfetmişti:
“Erra; bu yapıtı kim severek ezbere okur, ezbere okunmasından hoşlanır, çoğaltır ya da bir kopyasını konutunda bulundurursa, kapısına asarsa; memnun ve başarılı olmasını, makus şartlarda ölmemesini emreder.”
* Öğr. Gör. / Dokuz Eylül Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Kısmı.
Mezopotamya toprakları tarih boyunca sayısız kültüre konut sahipliği yapmış ve başta “uygarlık/yazı” olmak üzere, yelkenden sabana, tekerlekten çömlekçi çarkına biroldukca keşfin beşiği olmuştur. Başlangıçtan itibaren her vakit bir devinim, bir karmaşa; daima gelenler, gelip de kalanlar, hiç durmadan gidenler, giderken iz bırakanlar; daha sonra yine, daha sonra bir kere daha, bir kere daha ve bir sefer daha…
ASLINDA ‘TEK BİR ÖYKÜ’
Bilhassa, M.Ö. 4. binyılın sonlarında yazının ortaya çıkmasından daha sonra geçen binseneler boyunca Mezopotamya ile bir defa bile temas etmiş her kişi, bu topraklara en azından “bir öykü” bırakmıştır. Günümüze kadar, farklı lisanlarda, farklı dinlerde; birtakım bazı yazarak, kimi birtakım kelamla; kâh bağıra çağıra söylenen bir türküde, kâh kısık sesle mırıldanılan uysal bir ninnide bu söylenceler anlatılmaya devam eder. Tüm bunların 20. yüzyıl ortalarında çivi yazısının çözülmesiyle, aslında “tek bir öykü” olduğu anlaşıldı. Evet; mit bir tanedir, hikaye bir tane, ancak her söyleyenin ağzında; iklimine, coğrafyasına ve hayal gücüne nazaran sıradançe değişen, gelişen ve buna karşın daima lakin daima yeniden edilen “tek” bir tane.
“Nereye koşuyorsun bu biçimde Gılgameš
Eline geçmeyecek aradığın ömür.
Rabler insanoğlunu yarattığında
Yalnız vefat oldu ona verdikleri
Kendi ellerinde tuttular hayatı…”
Gılgameš Destanı X. Tablet.
Artık gidelim bakalım o meşhur iki ırmağın içindeki topraklara, Mezopotamya’ya. Gidelim ve kelamı bırakalım yaradanlara ki bu sefer onlar anlatsın iltihabı, nefes darlığını ve insanları ateşler içerisinde yakıp kavuran o amansız salgını, kendi bildiklerince.
Göklerin sahibi Enlil (En.lil –Hava Bey) koştu peşinden “duru su yolunda yıkanıp duran genç hanımın”. Her şey bu biçimde başladı… Evet. Sümerliler der ki; birfazlaca şey bir erkeğin, bir hanımın peşinden koşması ile başladı. ‘Ninlil’ dediler vakit içinde bayanın ismine, ‘Nin.lil’ yani Hava Hanım. Burada bahsedilen ‘Hava’ sözcüğü bizim atmosferimize misal biraz, yani yer ile gök içinde bir yerlerdedir. Hava Bey’in muradına ermesi fazlaca uzun sürmedi, Hava Hanım biroldukça çocuk verdi ona. Ki bizim bugünkü ızdırabımız, bu çocuklar içinde ikinci sırayı işgal eden ve ileride Aşağı Dünya’nın baş rabbi olacak Nergal üzerinedir.
EN BÜYÜK AŞKLAR ARBEDEYLE BAŞLAR!
Aşağı Dünya’nın en yüksek otoritesinin kim olduğu konusunda M.Ö. 3. binyıldan itibaren en azından iki büyük gelenek varlığını sürdürmekteydi. Geleneklerden bir tanesi; Meslam ismindeki tapınakta kendisine ibadet edilen ve Kutha kentinin hamisi olarak bilinen bir tanrıyı yetkili sayıyordu. Bu rabbe Sümerliler kimi vakit Lugal Meslam; “Meslam’ın Kralı”, “Meslam’dan çıkan kişi” manasında “Meslam.ta.e.a” kimi vakit de “Nergal” diyordu. Tarihine nazaran çok karmaşık olan bu isim “Büyük Kent’in Başı” (Büyük Kent/Büyük Yer, Ölüler Diyarına verilen öteki isimlerdir) üzere bir manaya geliyordu. kimi vakit de bu yaradana, manasından tam emin olmasak da muhtemelen Sami kökenli olabilecek bir isim olan “Erra” ya da “Irra” deniliyordu.
Aslında Nergal, başlangıçta savaşçı özellikleri niçiniyle Mezopotamya mitolojisinin Yukarı’da yer alan rablerinden biriydi. Hem Sümer birebir vakitte Akkad mitleri; “Aşağı”yı tümüyle tek bir hanımın, bir tanrıçanın, Ereşkigal’in hükümranlığına bırakıyordu. Nergal nasıl oldu da Ölüler Diyarı’nın başına geldi? niçinlerinden tam emin olamasak da anaerkil sistemden ataerkil tertibe geçişin bir yansıması olarak Ölüler Diyarı’nı da bir eril karaktere emanet etmek muhtaçlığı ortaya çıkmış olabilir. Her ne sebeple olursa olsun, bu biçimdesine çarpıcı bir değişikliği yapabilmek kolay değildi, bunun için de kesinlikle bir hikayeye muhtaçlık duyulmaktaydı. İş bu sebepten söylence aldı sazı eline ve başladı Nergal ile Ereşkigal’in evliliğini anlatmaya; ne demişler en büyük aşklar arbedeyle başlar!
Hikayemiz, rabler içindeki gerçek bir aile ziyafeti ile başlar; beşerler ve tabi ki de rabler her ayın son günü, ortalarındaki kan bağını, dayanışmayı kutlamak için, meyyit akrabalarına da hisse ayırdıkları bir yemek yerlerdi. Kispu ismiyle anılan bu yemekte herkes tıpkı besini tüketirdi, bu biçimdece bu besinin kendilerine sağladığı ve sürdürmelerine imkan verdiği hayatı daima birlikte düşünür, kutlarlardı. Bu yemek, olağan olarak ki, rabler topluluğunun en yüksek mertebelerinin bulunduğu Yukarı’da düzenlenirdi. İnsan toplumunda Ölüler Diyarı’nda tutulanlar nasıl üst çıkıp da şahsen bu şölene katılamıyorsa, canlılar da yeraltına inip ölülere kavuşamazlardı; birebir biçimde Ereşkigal de ziyafette kendi hakkını almak, hissesine düşen besini tüketmek için kendi ismine bir vekil göndermek zorunda kalmıştı.
Bir gün, tam bir şölene başlayacaklarken
İlahlar kız kardeşleri Ereşkigal’e bir haberci gönderdiler:
“Bizler senin yanına, aşağılara gelemeyiz,
Sen de bizim yanımıza çıkamazsın Yukarı’ya.
Senin yerine şölene katılması için çabucak birini gönder bize”
Bunun üzerine o da çabucak, uşağı Namtar’ı gönderdi…
Ereşkigal’i temsil ettiği için Namtar, adab-ı muaşeret kuralları gereği, ona gösterilen muamelenin birebirini hak ediyordu. kuvvetli Ereşkigal’in elçisine gereken hürmeti gösterip selamlamak için, ilahlar onun karşısında ayağa kalkardı. Lakin bilinmeyen bir niçinle, muhtemelen şımarıkça bir nazlanıştan ötürü Nergal ayağa kalkmaz ve bu biçimdece Ölüler Diyarı’nın kraliçesine hürmette kusur etmiş olur. Namtar da olan biteni çabucak gidip bildirir Ereşkigal’e. Öfkelenen Ereşkigal, bu saygısızlığın hesabını sormak için Namtar’ı yeniden Yukarı’ya göndererek “o edepsizi yakalayıp kendisine getirmesini” ister:
“Hani nerede o ilah kalkmadı ayağa
Benim temsilcimin karşısında?
Gönderin onu bana ki canını alayım”…
Nergal hem dehşetten, tıpkı vakitte kurnaz ilah Ea’nın da teklifiyle, ilahların içinde tanınmamak, imgesini değiştirmek emeliyle saçlarını kazıtır.
Hepsi bir ortaya gelip tartıştılar:
“Dikkatle orta ve tespit ettiğinde
Senin karşında ayağa kalkmayan tanrıyı
Yakala onu, bayanına götürmek için!”
Namtar hepsini gözden geçirmeye koyuldu.
Sonuncusunun başı tıraşlıydı:
“Karşımda ayağa kalkmayan tanrıyı bulamadım! Dedi”
Ve Ereşkigal’e rapor vermek üzere gitti.
BASKIN BASANIN!
Rabler içindeki bu ziyafet her ay yinelanır ve Namtar her seferinde hem bayanı ismine düşen hissesi almak birebir vakitte o edepsizi yakalamak için yeniden tekrar çıkar yeryüzüne. Saçları uzayıp da yavaş yavaş eski haline dönen Nergal, uzun müddet saklanamayacağının farkındadır. Çaresizlikle tekrar başvurur akıl hocası kurnaz ilah Ea’ya ve bir arada bir plan yaparlar.
Nergal ağlıyordu Ea’nın önünde:
“Beni görürse canlı bırakmaz!”
‘Korkma’, diye karşılık verdi Ea:
“Yanına oldukçaça muhafız vereceğim;
…Tahripkâr, İnzibat, Casus, Takipçi
Nefes Darlığı, Sara, Baş Dönmesi, Havale,
Uyurgezerlik, Ateş ve İltihap,
Sana eşlik edecekler Ölüler Diyarı’nda.
Nergal, Ea’nın yanına verdiği takviye kuvvetleriyle kendisi inecektir Ölüler Diyarı’na; baskın basanındır!
Ereşkigal’in kapısına vardığında
Şöyle seslendi: “Kapıcı aç kapını!
Kapı mandalını kaldır ki gireyim:
Ereşkigal’e, bayanına gönderildim!”
Nergal, Ölüler Diyarı’na gelir gelmez kaba bir fatih üzere davranmaya başlar. Birinci başta kurnazca hileye başvurup kendini takdim ettirir. Önünden geçerken Namtar tanır onu, Ereşkigal ise Nergal’i avucunun ortasında tuttuğu için memnundur ve çabucak içeri alınmasını emreder; bu işi de Namtar palavradan hürmet ederek yerine getirir.
Kapıcı gidip Namtar’a, kimin geldiğini bildirdi:
“Kapının önünde bir ilah var!
Namtar kapıya gidip de onu gördüğünde
Keyifli oldu “Bekle orada!” diye buyruk verdi
daha sonra gidip bayanına şu biçimde dedi:
Hanımefendi evvelki aylar bulamadığım,
Benim karşımda ayağa kalkmayan ilah bu.
Al içeri onu diye karşılık verdi Ereşkigal
Gelir gelmez, öldüreceğim!
Ve Namtar dışarı çıkıp Nergal’e şöyleki dedi:
Buyurun Beyefendi!
Ne var ki savaşçı Nergal, planlanmış biçimde Ölüler Diyarı’nın on dört kapısının her birine muhafızlarından birini yerleştirir; bu biçimdece kimse kaçamayacaktır fakat daha da kıymetlisi kimse kraliçenin yardımına koşamayacaktır.
Çizimler: Batuhan Kındıl.
İçeri girer girmez Nergal kapıların her birine,
Haydut hızlı erkeklerindan birini yerleştirir.
…dördüncüsüne Tahripkâr’ı;
Beşincisine, İnzibat’ı, altıncısına Casus’u,
Yedincisine Takipçi’yi, sekizincisine Nefes Darlığı’nı
Dokuzuncusuna Sara, onuncusuna Baş Dönmesi’ni,
On birincisine Havale’yi, on ikincisine Uyurgezerlik’i;
On üçüncüsüne Ateş’i, on dördüncüsüne İltihap’ı
Orta avluya geldiğinde çalışanlarına kapıları açık tutmalarını emretti
“Şimdi dedi, ben sizin peşinizdeyim!”
Saraya girer girmez Ereşkigal’i yakaladı.
Saçlarından yakalayıp tahtından yere çekti, başını kesecekti.
“Öldürme beni” dedi Ereşkigal, “sana bir şey söyleyeceğim!”
Bu kelamlar üzerine Nergal vazgeçti!
O da gözyaşları ve hıçkırıklar içinde şu biçimde dedi:
“Kocam ol ben de karın olayım! Ölüler Diyarı’nın krallığını veririm sana,
‘Bilmenin tabletini’ veririm sana! Sen Beyefendi ol, ben Hanım olurum!”
Bu kelamları karşısında, Nergal kollarına aldı onu, gözyaşlarını sildi:
“Aylardır beni getirmeye çalıştığın hal, işte artık gerçekleşmiş oldu!”
SAVAŞIN YANINA SALGIN VE ATEŞ
Gerçek bir askeri sefer niteliğindeki bu harekatta, klasik manada Nergal’e atfedilen korkutucu bir savaşçı kimliği kendini göstermektedir. Nergal’in şahsen Ölüler Diyarı’na inmesi, Ereşkigal’e hâkim olması, bu sayede de Büyük Yer’i yöneten ilah haline dönüşmesi onun savaşçı yapısını göstermesi bakımından ne kadar kıymetliyse, Ea’nın, Nergal’in kuvvetli olması için yanına korkutucu on dört zebaniyi muhafız olarak vermesi de en az onun kadar kıymetlidir. Egemenlik alanını tahkim ettikten daha sonra da Nergal’in basitçe bulaşıp salgına yol açabilen hastalıkları akla getiren bu muhafızları yanından ayırmadığı bilinmektedir. Yeni Ölüler Diyarı Rabbi bu hastalıklar yardımıyla krallığının nüfusunu artırabilecektir. Artık eskinin savaşçı yaradanı art planda kalacak ve bu isimlerin uyandırdığı ölümcül ve hastalıklı hava bundan daha sonrası için Nergal’e yönelik tapınmaya yeni halini verecektir.
Artık Nergal değişmiştir. Hem Nergal ile Ereşkigal’in hikayesinde tıpkı vakitte Mezopotamya Mitolojisi’nin son büyük destanı olarak kabul edilen ve M.Ö. 1100’lerden daha sonrasındaya tarihlenen Erra’nın şiirinde, Nergal’in “eski” kimliğinin yanında “yeni” rolünü bir ortada görürüz. Geçmişin büyük savaşçısı günümüz tabiriyle “güncellenmiş”; savaş kabiliyetlerinin yanına salgını ve ateşi de eklemiş, bütün bu meziyetlerini, insanları hakimi olduğu Ölüler Diyarı’na indirmek için çekinmeden kullanmaya başlamıştır. Bu haliyle de rablerin dünyasında net bir muhtaçlığa yanıt verir hale gelmiştir; beşerler her vakit gerekli değildir!
RABLER DÜNYASI BEŞERLER KADAR KALABALIK DEĞİL
“İnsanların gürültüsü, fazlaca kalabalık olmalarından ötürü yol açtıkları uğultu, yaptıkları patırtı ilahları rahatsız etmekte, uyumalarını engellemektedir. Ayrıyeten insanların sayısının çok çoğalması ilahların sıkıntılarının ve uykusuzluklarının kaynağı olmakla kalmayacak, bununla birlikte ilahlar açısından bir tehdit de oluşturacaktır. Zira rabler dünyası, beşerler kadar kalabalık değildir”. (J. Bottero-S.N.Kramer/Mezopotamya Mitolojisi.)
Nergal’in ziyan verme gücü, ziyan verme inancı; manasız ve rastgele hasar veren davranışları, hastalıklara niçiniyet veren ve hayatın her kısmını etkisi altına alan berbat ruhlar inancıydı. Bir elinde iki başlı aslan asası ve başka elinde tasmasını tuttuğu -çoğu vakit Ölüler Diyarı’nın kapılarını koruyan- ürkütücü üç başlı köpeğiyle o kadar besbelliydi ki, bu söylence vaktin duvarlarını aşmış, kendisinden daha sonra gelen tüm kültürlerdeki, tüm inançlardaki cehennem ikonografisinde belirleyici olmuştur.
Söylencemize son verirken Nergal’den nasıl korunacağımızı da bilmek istersiniz diye düşünüyorum. Nergal’in hikayelerini yazıya döken birinci üstatlardan biri olan “Kabri-ilani-Marduk” isimli Mezopotamyalı müellife bırakalım kelamı. Kendisi bu hikayenin aslına sadık bir kopyasını çıkartmış ve şahsen başkahraman Nergal/Erra’ya ezbere okunmasını sağlamıştır. Bu eser Erra’nın ve sarayındaki bütün ilahların o kadar güzeline gitmiştir ki kendileri bu yapıta bir güç, bir büyü atfetmişti:
“Erra; bu yapıtı kim severek ezbere okur, ezbere okunmasından hoşlanır, çoğaltır ya da bir kopyasını konutunda bulundurursa, kapısına asarsa; memnun ve başarılı olmasını, makus şartlarda ölmemesini emreder.”
* Öğr. Gör. / Dokuz Eylül Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Kısmı.