Abdullah Deveci*
Thomas More, ‘Ütopya’ isimli yapıtında koyunların insanları yediği ülkeden bahseder. 16. yüzyıl başlarından itibaren İngiltere’de dokuma sanayisinin makineleşmesi ve gelişmesine paralel olarak fakir köylülerin işlediği topraklara el konulmuştu. Koyunlara otlak olan bu yerler doğal ki güçlü ve büyük toprak sahibi çiftçiler ve aristokratlara aitti. Daha hayli yün için fakirler yok sayılabilirdi. Dokuma sanayisi ağır insan göçlerine niye oldu ve kentlerin çeperlerinde yeni konut alanları oluştu. Eğitimsizlik, yetersiz beslenme ve veba yeni kentlilerin hayatını kökten değiştirdi. Evet, üretim alakaları koyunların fakir insanları yediği bir ülke yapmıştı İngiltere’yi. Thomas More’un tespiti yaklaşık 500 yıl önceydi, artık ise, yani çağdaş devirlerde, yani kapitalizmin artık yırtıcı olmadığı söylenen şu yaşadığımız çağda madenler, en hayli da kömür, insanları yiyor. Yalnızca iş kazaları ve meslek hastalıklarıyla değil, etrafa verdiği ziyanlarla da. Kömür madenlerinde 13 Mayıs 2014’te Soma’da 301; 26 Mart 1995’te Yozgat-Sorgun’da 37; 3 Mart 1992’de Zonguldak-Kozlu’da 263; 7 Mart 1983’te Zonguldak-Armutçuk’ta 103 insanımızı kaybettik.
“16 Ton”, bir İngiliz madenci müziği. Ümit Kıvanç bu müzikten esinlenerek 2011’de bir belgesel yapmış. Tanıl Bora da 2021 Mayıs’ında şarkıyı Van Gogh’un hayatı ve “Patates Yiyenler” fotoğrafıyla irtibatlar kurarak madenlerdeki iş kazaları/katliamları husus alan bir yazı yazmış. Kıvanç’ın belgeseli, kendi deyişiyle “vicdan ve piyasaya dair”, “insanlık tarihine ironik bir yaklaşım”. “16 Ton” müziği ise madenci hayatının çarpıcı, ironik, kışkırtıcı ve her şeyiyle gerçek, her şeyiyle gerçek anlatısı, tıpkı “Patates Yiyenler” resmi üzere.
VAN GOGH MADENLERDE…
Hollandalı papaz Teodorus van Gogh’un oğlu Vincent van Gogh, 1853’de dünyaya geldi. Üç kız, iki erkek kardeşiyle din ve sanatla harmanlanan bir ortam ortasında büyüdü. Gelgitlerle dolu hayatı meşakkat ortasında geçti, sanatçı olmaya karar verdiği vakte kadar çabucak her şeyde başarısız oldu. Amcaları sanat simsarıydı. Çok sevdiği ve daima dayanağını ardında bulduğu kardeşi Theo da o denli. Kendisi de sanat simsarlığını denedi, beceremedi. Din adamlığı, misyonerlik denedi, beceremedi. Hoş Sanatlar Akademisi’ne girdi, bitiremedi. 27 yaşlarında depresyona girdi. Âşık oldu, karşılık bulamadı. daha sonra büyük umutlarla sanatçı olmaya karar verdi. Den Haag’da başlayan sanat hayatı, 1880’lerde Paris’te devam etti. Paris sanatın merkeziydi, büyüleyiciydi, periyodun birden fazla ünlü sanatkarı oradaydı. Henri Toulouse-Lautrec, Paul Signac ve Gauguin’le arkadaş oldu. Monet, Pissarro ve Sisley üzere sanatkarları yakından tanıdı ve diyalog kurdu. O sıralarda Paris’te olan iki bayan ressamı, Berthe Morison ve Mary Cassatt’ı tanıdı. Bilhassa de Cassatt’ın Japon gravürlerinden esinlenen işlerinden etkilendi.
Van Gogh’un hayatı boyunca sanata bakışını ve toplumsal problemler karşısında aldığı hali büyük ölçüde Borinage’da geçirdiği vakit içinderda edindiğini söylemek yanlış olmayacaktır. Van Gogh’un 1878 sonlarında yardımcı vaiz olarak geldiği Borinage, Belçika’nın Valon bölgesinde bir maden kasabasıdır. Borinage’da bulunduğu vakit içinderda dünyevi işlerden kendini soyutlamıştı. Maden ocaklarına inip emekçilerle bir arada oluyordu. Personellerin garantisiz, ucuz işgücü, ağır şartlar altında sömürülmesine şahit oldu. Vincent, bir Evangelist olarak Borinage kömür madenlerinde kendini fakirlere adadı. Fakat bu insanların hayatları o kadar dertliydi ki, dini vaazlar anlamsız kalıyordu. Van Gogh’un, yoksulluğu bir ibadet üzere yaşadığı anlaşılıyor. Makûs şartlarda barınıyor, ekmek ve suyla günü geçiriyor, makûs, yırtık ve yamalı giysiler ortasında maden ocağındaki patlamalardan daha sonra yaralanan emekçileri tedavi ediyor, her şeyini fakirlerle paylaşıyordu. Tüm bunlar Van Gogh’u elbette bir aziz yapmadı. Üstelik Protestan Kilisesi, dini bir kişiliğe pek yakıştıramadığı Van Gogh’la kontrat yenilememişti. Van Gogh’un dinle bağının kökten değişmesine niye olan gelişmelerdi bunlar. daha sonraları yaptığı “Nuenen’de Eski Kilise Kulesi” fotoğrafına atfen Theo’ya yazdığı mektupta (Arles Eylül 1888) “Şimdi bu harabe bana bir dinin nasıl çürüyüp döküldüğünü lakin buna karşın bir daha de ne kadar kuvvetli biçimde kurulmuş olduğunu gösteriyor. Buna karşılık köylülerin yaşantısı ve vefatı ne kadar sonsuzca tıpkı sistemde tomurcuklanır ve solar, tıpkı kilise mezarlığının çimlenip çiçeklenmesi üzere. Din öldü, İlah yaşıyor” diye yazmıştı.
Vincent van Gogh, Theo’ya mektuplarda yer alan “Patates Yiyenler” eskizi.
Bu gelişmelerden daha sonra Van Gogh, 1880 Ağustos ayında ressamlığı meslek edinmeye karar vererek, maden emekçilerini çizmeye başlar. Van Gogh’un madenci kasabasında yaşadıkları ve gördüklerinin onda derin izler bıraktığı anlaşılıyor. 1885 yılında da “Patates Yiyenler” fotoğrafını yapar.
PATATES YİYENLER
Eskiz ve bilinen bir baskı fotoğraf haricinde biri Amsterdam, öbürü Otterlo Devlet Müzesi’nde bulunan “Patates Yiyenler”in iki versiyonu vardır. Amsterdam Devlet Müzesi’ndeki fotoğraf, bir kulübe ya da köhne bir konutun odasında köylü yahut madenci ailenin yemek yemesini bahis edinmiştir. Küçük odada bir masanın etrafında ikisi bayan, ikisi erkek ve gerisi dönük kız çocuğundan oluşan beş figür bulunmaktadır. Erkekler tahminen de yorgun argın madenden konuta yeni dönmüştür. Bayanlar ise tarla işlerinden daha sonra bir de konut işleriyle uğraşmış ve topladıkları patatesleri pişirerek yemek hazırlamışlardır. Konut eşyalarını oluşturan çaydanlık, çatal, art planda raflar, duvarda asılı bir saat ve fotoğraf çerçevesi, tavana asılı gaz lambası ve sepetler fakir bir konutun içinin betimlendiğini ziyadesiyle hissettirmektedir. Oda çok loştur. Yetersiz ışık, odanın kısımlarını net biçimde görmemizi engellemektedir. Tek ışık kaynağı olan yağ lambası, asıl vurgulanmak istenen fotoğrafın en değerli öğesi olan patatesleri görünür kılmıştır. Masa üstündeki tabak ve patateslerse pek aydınlıktır. Kahverengi ve koyu yeşil tonların hâkim olduğu bu kompozisyonun verdiği his, her günü benzeri biçimde yaşamanın dayanılmaz tartısıdır. Bu fotoğraftaki her bir öge ve figür sıradan, hatta bir epey sanat müellifinin dediği üzere yakışıksızdır. Yer, eşyalar ve beşerler kirlidir bununla birlikte. Bilhassa de eller dikkat çekecek kadar kirlidir. Torterolo’ya nazaran, Van Gogh bunu şuurlu yapmıştır. Van Gogh kardeşi Theo’ya yazdığı 20 Nisan 1885 tarihindeki mektubunda bu insanları bir lamba ışığı altında patates yerken, topraklı ellerini tabağa uzatırken gösterdiğini, bu yolla emeği ve dürüstçe ürettikleri yiyeceği yücelttiğini tabir eder.
Van Gogh kardeşi Theo’ya yazdığı öbür bir mektubunda (Nuenen, Temmuz 1885);
“Benim Patates Yiyenler’deki figürlerimde birtakım yanlışlar konusunda Serret’nin ‘ciddiyet ve inançla’ bir şeyler dediğini yazmıştın geçenlerde. Buna verdiğim karşılıktan anlamış olman gerekir ki, o acıdan ben de kendi kendimi eleştiriyorum; lakin, kulübeyi biroldukça gece loş lamba ışığında gördükten daha sonra edinilmiş bir izlenim olduğunu, yağlıboyayla kırk kadar baş etüdü yaptıktan daha sonra yapılmış olduğunu da bilhassa belirttim; ötürüsıyla sizinkinden değişik bir bakış acısından yola çıktığım açık-seçik ortada. Bir kazmacıda ‘karakter’ olması gerekir diyeceğime, öteki türlü özetliyorum fikrimi: Bir köylü resmi köylü olmalı, bir kazmacı fotoğrafta toprağı hakikaten kazmalı, diyorum; bu biçimde bu fotoğrafların temelinde sahiden bir çağdaşlık olabilir, diyorum” diye yazmaktadır.
“Ancak şu noktayı unutmamak gerekir ki, köylüler, emekçiler çıplak değil ve onları nü figürler olarak düşünmek muhakkak uygunsuz. Ressamlar ne kadar hayli köylü ve personel figürleri yapmaya başlarlarsa o kadar mutlu olacağım. Kendi adıma, yapılacak bundan daha uygun bir şey bilmiyorum” diye de ekler.
Van Gogh, fevkalade bir müşahede gücü ve sanatçı hassaslığıyla tanımlamalar yapmıştır. Günümüzde tıbbi bir terim olan “Premature Yaşlılık Sendromu” tarifini Van Gogh hasta yahut ölmeye yatırılmış maden çalışanlarının başında dua okurken kullanmış. Vaktindilk evvel yaşlanan bu büyük insanlık için… Yani gerçek olanla bağını koparmamıştır Van Gogh. Evvelden kurguladığını tuvale geçirmiştir. Kabalık ve nahoşluk üzere sanat konusu olmadan sıkıntılı görülen bir fazlaca şey şuurlu olarak bu fotoğrafta yer bulur. Bundan dolayı da yaşadığı periyotta ağır tenkitler almıştır. Arkadaşı Von Rappard, fotoğraf için “bu biçimde bir çalışmanın ciddiye alınmayacağı konusunda bana hak verirsin umarım” der van Gogh’a. Bu çok ağır yergi, Van Gogh’u derinden yaralamış olmalıdır.
Vincent van Gogh, Çuval Taşıyan Madenci Eşleri, Nisan 1881 (Kâğıt Üzerine kurşun kalem, mürekkep ve sulu boya).
Resimden övgüyle bahsedenler de olmuştur. Camille Pissarro üzere yaşadığı periyotta ünlenmiş değerli bir sanatkarın fotoğrafın anlatım gücünden epey etkilendiğini söylemesi hayli değerliydi. Periyodun bir başka kıymetli sanatkarı Emile Bernard, Van Gogh’un Hollanda’da bulunduğu devirde yaptığı yapıtları incelemiş, “Patates Yiyenler” resmi için, “Bu karmakarışık fotoğrafta, ürkütücü bir kulübenin ortasındaki zavallı insanların, meyyit bir lambanın ışığı altındaki sofraları beni şaşkına çevirdi. Ona Patates Yiyenler ismini vermiş, lakin nahoş ve huzursuz bir hayatı anlattığı kesin” demişti.
J. Berger on dokuzuncu yüzyılın sonlarında sanatkarın fotoğrafını yapacağı şeye karar vermesi için kabaca iki yolu olduğunu söyler. “Sanatçı ya kendini halkla özdeşleştiriyor, bu biçimdece onların hayatının kendisine bir mevzu dayatmasına müsaade veriyordu; ya da bir ressam olarak kendi ortasında bulmak zorunda kalıyordu konusunu. Halk dediğimde, burjuvazi haricinde kalan herkesi kastediyorum” der. Berger’e göre, “normal olarak bir epey ressam, onaylanmış mevzular listesine bakıp, burjuvaziye buna nazaran hizmet ediyordu lakin Salon’u ve Kraliyet Akademisi’ni yıllar yılı dolduran bu ressamların hepsi bugün unutulmuş; çok bağlılıkla hizmet ettikleri insanların ikiyüzlülüğünün kurbanı olmuşlardır.” Kendilerini halkla özdeşleştirenlere örnek olarak da Van Gogh ve Güney Denizleri’ndeki Gauguin’i örnek verir. Bu sanatkarlar yeni bahisler bulmuşlar ve gördükleri şahısların hayatları ışığında eski hususları yenileştirmişlerdir. “Patates Yiyenler” resmi de bu biçimde yenilikçi bir fotoğraftır.
G. E. Gürcanlı’nın dediği üzere, “Patates Yiyenler tablosundaki işçiler büyük insanlıktı” lakin fotoğrafta “yanakları dolu dolu, kıpkırmızı sağlıklı yüzler yoktu, kara kömürün karalığı ve karamsarlığı üzerlerine yansımıştı.” Evet, Soma’da ölen 301 madenci de büyük insanlıktı. Yeryüzü için yeraltındaydılar. Bora’nın “Patates Yiyenler” için dediği üzere, “16 Ton” müziğinin kelamlarının çağrıştırdığı emekçiler olmalı onlar: “Aziz Peter beni çağırma zira gidemem/ Ruhum şirkete zimmetli.” “Patates Yiyenler” hayli uzak ülkeden değil, Soma’da 301 madencinin öldüğü vakit içinderda kömür karası yüzleriyle vicdanımıza bakacak kadar bize yakındılar.
On Altı Ton
Bazı beşerler der ki insan çamurdan yapılmıştır
Zavallı adamcağız kas ve kandan yapılmıştır
Kas ve kan ve deri ve kemikler
Zayıf bir zihin ve güçlü bir sırt
On altı ton yüklersin, eline ne geçer
Daha da yaşlanıp daha da borca batarsın
Aziz Peter beni çağırma zira gidemem
Ruhum şirkete zimmetli
Güneşin ışıldamadığı bir sabah doğdum
Küreğimi alıp madene yanlışsız yürüdüm
9 numara kömürden on altı ton yükledim
Ve işveren da dedi ki “vay be”
On altı ton yüklersin, eline ne geçer
Daha da yaşlanıp daha da borca batarsın
Aziz Peter beni çağırma zira gidemem
Ruhum şirkete zimmetli
Bir sabah doğmuştum, yavaşça yağmur yağıyordu
Dövüşmek ve bela benim göbek adımdır
Bambu çalılığında bir anne aslan tarafınca yetiştirildim
hiç bir cırtlak sesli bayan beni hizaya sokamaz
On altı ton yüklersin, eline ne geçer
Daha da yaşlanıp daha da borca batarsın
Aziz Peter beni çağırma zira gidemem
Ruhum şirkete zimmetli
Eğer beni karşıdan gelirken görürsen kenara çekil
Biroldukca adam çekilmedi, biroldukça adam öldü
Bir yumruğum demirden, öbürü çelikten
Eğer sağdaki halledemezse soldaki halleder
On altı ton yüklersin, eline ne geçer
Daha da yaşlanıp daha da borca batarsın
Aziz Peter beni çağırma zira gidemem
Ruhum şirkete zimmetli
Tennessee Ernie Ford
Sanat Tarihçisi*
Thomas More, ‘Ütopya’ isimli yapıtında koyunların insanları yediği ülkeden bahseder. 16. yüzyıl başlarından itibaren İngiltere’de dokuma sanayisinin makineleşmesi ve gelişmesine paralel olarak fakir köylülerin işlediği topraklara el konulmuştu. Koyunlara otlak olan bu yerler doğal ki güçlü ve büyük toprak sahibi çiftçiler ve aristokratlara aitti. Daha hayli yün için fakirler yok sayılabilirdi. Dokuma sanayisi ağır insan göçlerine niye oldu ve kentlerin çeperlerinde yeni konut alanları oluştu. Eğitimsizlik, yetersiz beslenme ve veba yeni kentlilerin hayatını kökten değiştirdi. Evet, üretim alakaları koyunların fakir insanları yediği bir ülke yapmıştı İngiltere’yi. Thomas More’un tespiti yaklaşık 500 yıl önceydi, artık ise, yani çağdaş devirlerde, yani kapitalizmin artık yırtıcı olmadığı söylenen şu yaşadığımız çağda madenler, en hayli da kömür, insanları yiyor. Yalnızca iş kazaları ve meslek hastalıklarıyla değil, etrafa verdiği ziyanlarla da. Kömür madenlerinde 13 Mayıs 2014’te Soma’da 301; 26 Mart 1995’te Yozgat-Sorgun’da 37; 3 Mart 1992’de Zonguldak-Kozlu’da 263; 7 Mart 1983’te Zonguldak-Armutçuk’ta 103 insanımızı kaybettik.
“16 Ton”, bir İngiliz madenci müziği. Ümit Kıvanç bu müzikten esinlenerek 2011’de bir belgesel yapmış. Tanıl Bora da 2021 Mayıs’ında şarkıyı Van Gogh’un hayatı ve “Patates Yiyenler” fotoğrafıyla irtibatlar kurarak madenlerdeki iş kazaları/katliamları husus alan bir yazı yazmış. Kıvanç’ın belgeseli, kendi deyişiyle “vicdan ve piyasaya dair”, “insanlık tarihine ironik bir yaklaşım”. “16 Ton” müziği ise madenci hayatının çarpıcı, ironik, kışkırtıcı ve her şeyiyle gerçek, her şeyiyle gerçek anlatısı, tıpkı “Patates Yiyenler” resmi üzere.
VAN GOGH MADENLERDE…
Hollandalı papaz Teodorus van Gogh’un oğlu Vincent van Gogh, 1853’de dünyaya geldi. Üç kız, iki erkek kardeşiyle din ve sanatla harmanlanan bir ortam ortasında büyüdü. Gelgitlerle dolu hayatı meşakkat ortasında geçti, sanatçı olmaya karar verdiği vakte kadar çabucak her şeyde başarısız oldu. Amcaları sanat simsarıydı. Çok sevdiği ve daima dayanağını ardında bulduğu kardeşi Theo da o denli. Kendisi de sanat simsarlığını denedi, beceremedi. Din adamlığı, misyonerlik denedi, beceremedi. Hoş Sanatlar Akademisi’ne girdi, bitiremedi. 27 yaşlarında depresyona girdi. Âşık oldu, karşılık bulamadı. daha sonra büyük umutlarla sanatçı olmaya karar verdi. Den Haag’da başlayan sanat hayatı, 1880’lerde Paris’te devam etti. Paris sanatın merkeziydi, büyüleyiciydi, periyodun birden fazla ünlü sanatkarı oradaydı. Henri Toulouse-Lautrec, Paul Signac ve Gauguin’le arkadaş oldu. Monet, Pissarro ve Sisley üzere sanatkarları yakından tanıdı ve diyalog kurdu. O sıralarda Paris’te olan iki bayan ressamı, Berthe Morison ve Mary Cassatt’ı tanıdı. Bilhassa de Cassatt’ın Japon gravürlerinden esinlenen işlerinden etkilendi.
Van Gogh’un hayatı boyunca sanata bakışını ve toplumsal problemler karşısında aldığı hali büyük ölçüde Borinage’da geçirdiği vakit içinderda edindiğini söylemek yanlış olmayacaktır. Van Gogh’un 1878 sonlarında yardımcı vaiz olarak geldiği Borinage, Belçika’nın Valon bölgesinde bir maden kasabasıdır. Borinage’da bulunduğu vakit içinderda dünyevi işlerden kendini soyutlamıştı. Maden ocaklarına inip emekçilerle bir arada oluyordu. Personellerin garantisiz, ucuz işgücü, ağır şartlar altında sömürülmesine şahit oldu. Vincent, bir Evangelist olarak Borinage kömür madenlerinde kendini fakirlere adadı. Fakat bu insanların hayatları o kadar dertliydi ki, dini vaazlar anlamsız kalıyordu. Van Gogh’un, yoksulluğu bir ibadet üzere yaşadığı anlaşılıyor. Makûs şartlarda barınıyor, ekmek ve suyla günü geçiriyor, makûs, yırtık ve yamalı giysiler ortasında maden ocağındaki patlamalardan daha sonra yaralanan emekçileri tedavi ediyor, her şeyini fakirlerle paylaşıyordu. Tüm bunlar Van Gogh’u elbette bir aziz yapmadı. Üstelik Protestan Kilisesi, dini bir kişiliğe pek yakıştıramadığı Van Gogh’la kontrat yenilememişti. Van Gogh’un dinle bağının kökten değişmesine niye olan gelişmelerdi bunlar. daha sonraları yaptığı “Nuenen’de Eski Kilise Kulesi” fotoğrafına atfen Theo’ya yazdığı mektupta (Arles Eylül 1888) “Şimdi bu harabe bana bir dinin nasıl çürüyüp döküldüğünü lakin buna karşın bir daha de ne kadar kuvvetli biçimde kurulmuş olduğunu gösteriyor. Buna karşılık köylülerin yaşantısı ve vefatı ne kadar sonsuzca tıpkı sistemde tomurcuklanır ve solar, tıpkı kilise mezarlığının çimlenip çiçeklenmesi üzere. Din öldü, İlah yaşıyor” diye yazmıştı.
Vincent van Gogh, Theo’ya mektuplarda yer alan “Patates Yiyenler” eskizi.
Bu gelişmelerden daha sonra Van Gogh, 1880 Ağustos ayında ressamlığı meslek edinmeye karar vererek, maden emekçilerini çizmeye başlar. Van Gogh’un madenci kasabasında yaşadıkları ve gördüklerinin onda derin izler bıraktığı anlaşılıyor. 1885 yılında da “Patates Yiyenler” fotoğrafını yapar.
PATATES YİYENLER
Eskiz ve bilinen bir baskı fotoğraf haricinde biri Amsterdam, öbürü Otterlo Devlet Müzesi’nde bulunan “Patates Yiyenler”in iki versiyonu vardır. Amsterdam Devlet Müzesi’ndeki fotoğraf, bir kulübe ya da köhne bir konutun odasında köylü yahut madenci ailenin yemek yemesini bahis edinmiştir. Küçük odada bir masanın etrafında ikisi bayan, ikisi erkek ve gerisi dönük kız çocuğundan oluşan beş figür bulunmaktadır. Erkekler tahminen de yorgun argın madenden konuta yeni dönmüştür. Bayanlar ise tarla işlerinden daha sonra bir de konut işleriyle uğraşmış ve topladıkları patatesleri pişirerek yemek hazırlamışlardır. Konut eşyalarını oluşturan çaydanlık, çatal, art planda raflar, duvarda asılı bir saat ve fotoğraf çerçevesi, tavana asılı gaz lambası ve sepetler fakir bir konutun içinin betimlendiğini ziyadesiyle hissettirmektedir. Oda çok loştur. Yetersiz ışık, odanın kısımlarını net biçimde görmemizi engellemektedir. Tek ışık kaynağı olan yağ lambası, asıl vurgulanmak istenen fotoğrafın en değerli öğesi olan patatesleri görünür kılmıştır. Masa üstündeki tabak ve patateslerse pek aydınlıktır. Kahverengi ve koyu yeşil tonların hâkim olduğu bu kompozisyonun verdiği his, her günü benzeri biçimde yaşamanın dayanılmaz tartısıdır. Bu fotoğraftaki her bir öge ve figür sıradan, hatta bir epey sanat müellifinin dediği üzere yakışıksızdır. Yer, eşyalar ve beşerler kirlidir bununla birlikte. Bilhassa de eller dikkat çekecek kadar kirlidir. Torterolo’ya nazaran, Van Gogh bunu şuurlu yapmıştır. Van Gogh kardeşi Theo’ya yazdığı 20 Nisan 1885 tarihindeki mektubunda bu insanları bir lamba ışığı altında patates yerken, topraklı ellerini tabağa uzatırken gösterdiğini, bu yolla emeği ve dürüstçe ürettikleri yiyeceği yücelttiğini tabir eder.
Van Gogh kardeşi Theo’ya yazdığı öbür bir mektubunda (Nuenen, Temmuz 1885);
“Benim Patates Yiyenler’deki figürlerimde birtakım yanlışlar konusunda Serret’nin ‘ciddiyet ve inançla’ bir şeyler dediğini yazmıştın geçenlerde. Buna verdiğim karşılıktan anlamış olman gerekir ki, o acıdan ben de kendi kendimi eleştiriyorum; lakin, kulübeyi biroldukça gece loş lamba ışığında gördükten daha sonra edinilmiş bir izlenim olduğunu, yağlıboyayla kırk kadar baş etüdü yaptıktan daha sonra yapılmış olduğunu da bilhassa belirttim; ötürüsıyla sizinkinden değişik bir bakış acısından yola çıktığım açık-seçik ortada. Bir kazmacıda ‘karakter’ olması gerekir diyeceğime, öteki türlü özetliyorum fikrimi: Bir köylü resmi köylü olmalı, bir kazmacı fotoğrafta toprağı hakikaten kazmalı, diyorum; bu biçimde bu fotoğrafların temelinde sahiden bir çağdaşlık olabilir, diyorum” diye yazmaktadır.
“Ancak şu noktayı unutmamak gerekir ki, köylüler, emekçiler çıplak değil ve onları nü figürler olarak düşünmek muhakkak uygunsuz. Ressamlar ne kadar hayli köylü ve personel figürleri yapmaya başlarlarsa o kadar mutlu olacağım. Kendi adıma, yapılacak bundan daha uygun bir şey bilmiyorum” diye de ekler.
Van Gogh, fevkalade bir müşahede gücü ve sanatçı hassaslığıyla tanımlamalar yapmıştır. Günümüzde tıbbi bir terim olan “Premature Yaşlılık Sendromu” tarifini Van Gogh hasta yahut ölmeye yatırılmış maden çalışanlarının başında dua okurken kullanmış. Vaktindilk evvel yaşlanan bu büyük insanlık için… Yani gerçek olanla bağını koparmamıştır Van Gogh. Evvelden kurguladığını tuvale geçirmiştir. Kabalık ve nahoşluk üzere sanat konusu olmadan sıkıntılı görülen bir fazlaca şey şuurlu olarak bu fotoğrafta yer bulur. Bundan dolayı da yaşadığı periyotta ağır tenkitler almıştır. Arkadaşı Von Rappard, fotoğraf için “bu biçimde bir çalışmanın ciddiye alınmayacağı konusunda bana hak verirsin umarım” der van Gogh’a. Bu çok ağır yergi, Van Gogh’u derinden yaralamış olmalıdır.
Vincent van Gogh, Çuval Taşıyan Madenci Eşleri, Nisan 1881 (Kâğıt Üzerine kurşun kalem, mürekkep ve sulu boya).
Resimden övgüyle bahsedenler de olmuştur. Camille Pissarro üzere yaşadığı periyotta ünlenmiş değerli bir sanatkarın fotoğrafın anlatım gücünden epey etkilendiğini söylemesi hayli değerliydi. Periyodun bir başka kıymetli sanatkarı Emile Bernard, Van Gogh’un Hollanda’da bulunduğu devirde yaptığı yapıtları incelemiş, “Patates Yiyenler” resmi için, “Bu karmakarışık fotoğrafta, ürkütücü bir kulübenin ortasındaki zavallı insanların, meyyit bir lambanın ışığı altındaki sofraları beni şaşkına çevirdi. Ona Patates Yiyenler ismini vermiş, lakin nahoş ve huzursuz bir hayatı anlattığı kesin” demişti.
J. Berger on dokuzuncu yüzyılın sonlarında sanatkarın fotoğrafını yapacağı şeye karar vermesi için kabaca iki yolu olduğunu söyler. “Sanatçı ya kendini halkla özdeşleştiriyor, bu biçimdece onların hayatının kendisine bir mevzu dayatmasına müsaade veriyordu; ya da bir ressam olarak kendi ortasında bulmak zorunda kalıyordu konusunu. Halk dediğimde, burjuvazi haricinde kalan herkesi kastediyorum” der. Berger’e göre, “normal olarak bir epey ressam, onaylanmış mevzular listesine bakıp, burjuvaziye buna nazaran hizmet ediyordu lakin Salon’u ve Kraliyet Akademisi’ni yıllar yılı dolduran bu ressamların hepsi bugün unutulmuş; çok bağlılıkla hizmet ettikleri insanların ikiyüzlülüğünün kurbanı olmuşlardır.” Kendilerini halkla özdeşleştirenlere örnek olarak da Van Gogh ve Güney Denizleri’ndeki Gauguin’i örnek verir. Bu sanatkarlar yeni bahisler bulmuşlar ve gördükleri şahısların hayatları ışığında eski hususları yenileştirmişlerdir. “Patates Yiyenler” resmi de bu biçimde yenilikçi bir fotoğraftır.
G. E. Gürcanlı’nın dediği üzere, “Patates Yiyenler tablosundaki işçiler büyük insanlıktı” lakin fotoğrafta “yanakları dolu dolu, kıpkırmızı sağlıklı yüzler yoktu, kara kömürün karalığı ve karamsarlığı üzerlerine yansımıştı.” Evet, Soma’da ölen 301 madenci de büyük insanlıktı. Yeryüzü için yeraltındaydılar. Bora’nın “Patates Yiyenler” için dediği üzere, “16 Ton” müziğinin kelamlarının çağrıştırdığı emekçiler olmalı onlar: “Aziz Peter beni çağırma zira gidemem/ Ruhum şirkete zimmetli.” “Patates Yiyenler” hayli uzak ülkeden değil, Soma’da 301 madencinin öldüğü vakit içinderda kömür karası yüzleriyle vicdanımıza bakacak kadar bize yakındılar.
On Altı Ton
Bazı beşerler der ki insan çamurdan yapılmıştır
Zavallı adamcağız kas ve kandan yapılmıştır
Kas ve kan ve deri ve kemikler
Zayıf bir zihin ve güçlü bir sırt
On altı ton yüklersin, eline ne geçer
Daha da yaşlanıp daha da borca batarsın
Aziz Peter beni çağırma zira gidemem
Ruhum şirkete zimmetli
Güneşin ışıldamadığı bir sabah doğdum
Küreğimi alıp madene yanlışsız yürüdüm
9 numara kömürden on altı ton yükledim
Ve işveren da dedi ki “vay be”
On altı ton yüklersin, eline ne geçer
Daha da yaşlanıp daha da borca batarsın
Aziz Peter beni çağırma zira gidemem
Ruhum şirkete zimmetli
Bir sabah doğmuştum, yavaşça yağmur yağıyordu
Dövüşmek ve bela benim göbek adımdır
Bambu çalılığında bir anne aslan tarafınca yetiştirildim
hiç bir cırtlak sesli bayan beni hizaya sokamaz
On altı ton yüklersin, eline ne geçer
Daha da yaşlanıp daha da borca batarsın
Aziz Peter beni çağırma zira gidemem
Ruhum şirkete zimmetli
Eğer beni karşıdan gelirken görürsen kenara çekil
Biroldukca adam çekilmedi, biroldukça adam öldü
Bir yumruğum demirden, öbürü çelikten
Eğer sağdaki halledemezse soldaki halleder
On altı ton yüklersin, eline ne geçer
Daha da yaşlanıp daha da borca batarsın
Aziz Peter beni çağırma zira gidemem
Ruhum şirkete zimmetli
Tennessee Ernie Ford
Sanat Tarihçisi*