Kökleri Harput ve Diyarbakır’a dayanan büyük müzisyen Orta Dinkjian’ı müzikle o denli yahut bu biçimde ilgili olanlar bilir, takip eder. Müzik yaptığı şeklin dünyadaki en değerli isimlerinden biri olan Dinkjian, bununla birlikte besteleri biroldukça ülkede farklı sözlerle seslendirilip milyonlara ulaşmış bir bestekar. Türkiyeli müzikseverler de onun müziğine aşina aslında. Bizde Ahmet Kaya’nın yorumuyla tanınan, farklı lisanlardaki kelamlarıyla birkaç ülkede daha epey âlâ bilinen ‘Ağladıkça’, Sezen Aksu’nun büyük hitleri ‘Vazgeçtim’, ‘Sarradyasyon’, ‘bir daha mi Çiçek’ Dinkjian’ın besteleri. Ermeni müziğinin kıymetli isimlerinden Onnik Dinkjian’ın oğlu üstelik, kendi tabiriyle “bu müzik kanında var”.
ABD doğumlu Dinkjian, yakın vakitte Kalan Müzik tarafınca yayınlanan bir albüm projesiyle bir kere daha bizlere merhaba dedi. Sanatkarın binlerce taş plaktan oluşan koleksiyonundan yaptığı seçmeler, Kalan Müzik’in 30. yılı kapsamında ‘Armenians in America On 78 RPM’ ismiyle yayınlandı. Albüm dijital müzik platformlarında bu isimle yer alsa da Türkiye’de ‘Ara Dinkjian Arşivinden Amerika’daki Ermenilerin Müzikleri’ olarak biliniyor. Dinkjian’ın seçtiği, Ermeni müzisyenlerce yüzyılın birinci çeyreğinde icra edilen Ermenice, Rumca, Kürtçe ve Türkçe 58 kayıt, 3 CD’lik bu albümle bugünün dinleyicilerine sunuluyor. Albüm paketinde ayrıyeten 157 sayfalık bir de (“kitapçık” demek için oldukça kapsamlı) kitap yer alıyor. Orta Dinkjian’ın ve etnomüzikolog Melih Duygulu’nun sunuş yazılarının yer aldığı bu kapsamlı kitapta ayrıyeten tarihçi Harry A. Kezelian’ın yüzyılın başında Amerika’daki Ermenilerin hayatını nakleden bir makalesi bulunuyor. Kalan Müzik’in kurucusu Hasan Saltık’ın teşebbüsüyle başlayan proje, Saltık’ın Haziran ayında ortamızdan ayrılmasıyla eşi Nilüfer Saltık’ça sahiplenilmiş ve tamamlanmış.
Orta Dinkjian ile hem bu albümü, hem kökleri bu coğrafyada olan müziğini, tıpkı vakitte müziğin toplumların birbirini dinlemesi, barış ortamının oluşması için üstlenebileceği rolü konuştuk.
Albümle başlayalım. Nasıl ortaya çıktı bu proje?
Kalan Müzik’i kuran Hasan Saltık ile yıllar evvel tanıştım, kendisi benim birtakım albümlerimi de yayınlamıştı. yıllar ortasında müzik konusunda kendisiyle uzun sohbetlerimiz oldu olağan ve benim büyük bir taş plak koleksiyonum olduğunu biliyordu. Kalan Müzik aslına bakarsan taş plak kayıtlarını bir daha basarak dinleyiciyle buluşturan, müzik tarihiyle, arşivle epeyce ilgili bir üretim şirketi. Bu proje aslında Hasan Saltık’ın fikriydi, kendisi Amerika’daki Ermenilerin yüz yıl evvel neler kaydettiğini merak ediyordu. Benden, Amerika’daki Ermeni taş plak kayıtlarından bir seçki yapmamı istedi. Enteresan bulduğum, bugünün dinleyicisiyle kesinlikle buluşması gerektiğini düşündüğüm yapıtları, kayıtları seçtim. Benim için de değişik bir tecrübeydi. Olağan bugün bu müziği dinleyen milyonlarca beşerden kelam etmiyoruz, buna ilgi duyan epey fazla insan yok lakin Hasan ve ben bu insanlardan ikisiydik ve bu kayıtları belgelemeyi değerli bulduk. Maalesef Hasan’ı albüm yayınlanmadan kaybettik ve bu albüm onun son projelerinden bir tanesiydi. Bir kesimi olmaktan gurur duyduğum bu albümü, bu projeyi ona adamamız gerekiyor diye düşünüyorum.
‘NEREYE GİDECEĞİMDEN ÇOK NEREDEN GELDİĞİMİ SORGULARIM’
Sizin geniş bir taş plak koleksiyonunuz olduğunu da öğrenmiş olduk bu vesileyle. Nasıl başladınız bu plakları toplamaya? Sizi bu koleksiyonu yapmaya iten neydi?
Çocukken, olağanüstü bir Ermeni halk müzikçisi olan babam Onnik Dinkjian ve müzikle daima ilgili annem yardımıyla konutta müzikle büyüdüm. Babamın birkaç taş plağı vardı ve ben onları çalıp dinliyordum. Duyduğum şeylere inanamıyordum açıkçası. Dinlediğim birinci kayıt Hafız Burhan’a aitti, bana fazlaca enteresan gelmişti. En başta “Bir bayan mı söylüyor bunu? Bu müzik nedir? Nasıl duygusal bir söyleyiş?” diye fazlaca şaşırmıştım. Birinci kere bu müziği dinlemek, bir böcek ısırığı üzereydi ve o şişlik hiç inmedi. O andan itibaren emsal kayıtları daha epey dinlemek istedim. Artık 63 yaşımdayım ve her sabah uyandığımda içimde daha evvel dinlemediğim, haberimin olmadığı bir taş plağı bulma isteği oluyor. Bunun biroldukça sebebi var natürel. Öncelikle, bir müzisyen olarak siz de biliyorsunuz bunu, bizler nereye gideceğimizi olduğu kadar, tahminen daha fazla nereden geldiğimizi sorgularız. Bu bize, gelecekte nereye gideceğimizi anlamakta yardımcı olur. Ben de bu kayıtları dinleyerek müziklerin, enstrümanların, lisanların, müzik formlarının, müzisyenlerin, bestekârların neler, kimler olduğunu öğreniyorum. Yani biz müzisyen, bir bestekar olarak benim için fazlaca epey değerli bir bilgi kaynağı bu arşiv. Bir de şu var. Müzisyen olmasaydım bile bu koleksiyonu yapardım zira duyduğumuz müzikler, duyduğumuz müzik bugün duyduklarımızdan fazlaca farklı.
bu biçimdece taş plakları toplamaya başladım. Bahtıma, benim başladığım senelerda, yani bundan 50 yıl evvel Amerika’daki Ermeni konutlarının birçoğunda taş plaklar vardı. Yeni jenerasyonlar bu müzikleri artık dinlemiyordu ve bu plaklar çöpe atılacaktı. Bendeki plakların birçok bu türlü edindiğim plaklardır. daha sonra yavaş yavaş bu plaklarla ilgili diğer bilgiler de edinmeye başladım. Örneğin bir plağın Türkiye’de basıldığını ve Amerika’ya getirildiğini veya Türkiye’de basılan bir plağın Amerika’da bir daha basıldığını yahut kimilerinin birinci vakit içinderda Amerika’da basıldığını vesaire biliyordum. Bu taş plakları bu özelliklerine nazaran tasnif etmeye başladım sonrasındasında.
Müziğe duyduğum sevgi ve ilgi ise plaklarla başlamadı. Konuşmayı öğrenmeden bile evvel müziğe olan ilgim ailem tarafınca fark edilmiş. çabucak hemen bir bebekken her yerde ritim tutmaya çalıştığım için elime bir darbuka tutuştururlarmış mesela. Babam müzik söylerken daima ona eşlik etmek isterdim. Kilise müziğimiz vardı, Gomidas’ınki üzere koro müziğimiz vardı, annem de babam da Ermeni korolarındaydı. Natürel düğünlerde, buluşmalarda, pikniklerde çalan halk müziğimiz vardı. hayatımızın her anında farklı cinste müzikler vardı. Doğduğumdan itibaren ortasındaydım yani. Bu taş plaklarla tanıştığımda ise sonsuz bir ses ve bilgi dünyasına giriş yapmış oldum. Dediğim üzere epey kıymetli kaynaklardır taş plaklar.
Yüzyılın başında başka kimi ülkelere olduğu üzere ABD’ye de göç eden önemli bir Ermeni nüfus var. Osmanlı topraklarından çıkış niçinlerini biliyoruz lakin niye mesela Avrupa yerine ABD tercih edilmiş? Çok uzak bir ülke, uzun ve o periyodun şartlarında kuvvetli bir yolculuk…
Ben büyükbabam ve büyükannemle onlar ölmedilk evvel uzun söyleşiler yapmış ve onların kıssalarını yazmıştım. Birebir şeyi kendi ebeveynlerimle de yaptım, ötürüsıyla onların buraya gelirken ne düşündüklerini aşağı üst biliyorum. Amerika, hakikat ya da değil, dünyanın farklı yerlerinden gelen insanlara kucak açıyor üzere bir algı var o devirde. Ayrıyeten bu insanları kendi kimlikleriyle, ne iseler o biçimde yaşayabilecekleri biçimde kabul ettiğine inanılıyor. Bu, göçmenlerin burada kolay bir hayatları olacağı manasına gelmiyor lakin şayet buraya gelir de sıkı çalışırlarsa âlâ bir hayatları olacağına dair bir fikir var. Bilhassa de Osmanlı’dan çıkan Ermenilerin aşikâr başlı bir rotaları vardı. Suriye, Lübnan, Fransa ve daha sonra Amerika. Birçoğu bu seyahati yaptı. Kimileri doğuya gitti natürel, Erivan’a, Avustralya’ya. Benim cetlerim Suriye, Lübnan, Fransa, Amerika rotasını izleyenlerden. Lakin o devirde bile, benim ebeveynlerim ABD’ye evvel gönderilmiş zira ABD, Osmanlı doğumlu olanları vatandaş olarak kabul etmiyormuş. Annem ve babam Fransa doğumlu oldukları için evvelde Amerika’ya gitmişler lakin büyükannem ve büyükbabam birkaç yıl daha sonra kapılar açılınca gidebilmişler. Özetle, Amerika’nın misafirperver ve fırsatlar sunan bir ülke olduğu imajı tesirli olmuş bu göçte.
‘İLK TAŞ PLAKLARI DOLDURANLAR PROFESYONEL MÜZİSYEN DEĞİLDİ’
Dinlediğimiz müzikler ve anlatılanlar, yüzyılın başında bilhassa New York’ta göçmenler için fazlaca hareketli bir hayat olduğuna dair bir hayal oluşturuyor. Bize biraz sizin o periyotla ilgili tasavvurunuzu anlatır mısınız? Yani Osmanlı’dan göç etmiş ve esasen burada senelerca bir arada müzik icra etmiş Ermeni, Rum, Yahudi, Türk müzisyenlerin oluşturduğu bir kültür, cümbüş ortamı geliyor aklıma mesela… Bu beşerler Amerika’ya gittiklerinde ne yaptılar, nasıl bir ortamla karşılaştılar?
Genel manasıyla o periyotta buraya gelen Ermenilerin, Rumların, Musevilerin ya da Türklerin aklında müzik olmadığını, daha doğrusu buraya bu maksatla gelmediklerini söyleyebiliriz. Albümün kitapçığında da söylemiş olduğim üzere, burada kaydedilen o taş plakları yapan müzisyenler sıklıkla profesyonel müzisyen değillerdi. Amerika’ya yeni bir hayat ihtimali için gelmişlerdi. Ve fazlaca değişiktir, gelen Ermeniler belirli bölgelerde toplanmakla kalmamıştı, birebir kentlerden gelen Ermeniler ortak alanlarda, kentlerde toplanıyordu. örneğin Diyarbakır’dan gelen Ermeniler belirli bir kentte toplanıyor, Elazığ’dan gelenler öteki bir kentte yaşamaya başlıyor üzere bir durum vardı. Zira evvelde gidenlerden biri orada bir konut bulup hayat kurmaya başlamışsa, “Buradaki komşumuz şu kente gidip orada bir konut kurmuş” diyerek o kente gidiyorlardı. Amerika’ya yerleştikten daha sonra, ki yerleşmekten bir konut ve müzik haricinde bir iş bulmayı kastediyorum, diyelim bir iki yıl geçince ve artık kendilerini inançta hissetmeye başlayınca bu beşerler eğlenmeye, bir ortaya gelmeye, müziğe de gereksinim duymaya ve bunlar için vakit bulmaya başladılar. Birinin hoş sesi var ise konutlarda toplanılıyor, biri bir darbuka, oburu bir ud getiriyor ve daima birlikte müziklerini, türkülerini söylüyorlardı. Columbia, His Master’s Voice üzere buradaki büyük plak şirketleri, bu etnik toplulukları fark ettiler doğal. Bir Ermeni’nin işlettiği mahallî bir bakkal dükkânına gidip mesela, “Buralarda sesi hoş biri var mı?” ya da “Sizin mahallede kim hoş müzik enstrümanı çalıyor?” diye soruyorlardı. Olağan bakkal sahibi de, “Arkadaşım Petros epeyce hoş ud çalar, sesi de hayli güzeldir” diyordu örneğin ve gidip Petros’a bir plak doldurmak ister mi diye soruyordu bu şirketlerin yetkilileri. Çok epeyce küçük paralar karşılığında müzisyenler bu plakları doldurdu. Gaye büsbütün Ermeni ya da öbür uluslardan göçmenleri plak müşterisi olarak kazanabilmekti aslında ve bu kolaydı da zira bu toplulukların kendi müziklerini dinleyebilecekleri plakları, albümleri yoktu. Bu kayıtlar satılmaya başlanınca bu sefer bu şirketler daha evvel Osmanlı’da kaydedilmiş plakları ithal etmeye veyahut bu plakların haklarını alıp bunları ABD’de bir daha basmaya başladılar. Bu sayede Ermeniler lisan ve müzik yoluyla birbirleriyle bir bağ kurmayı başardılar. Üstelik Ermeniler, Ermenice, Kürtçe ve Türkçe müzikler söylüyorlardı.
‘ÇOCUKKEN HAFIZ BURHAN’A BEATLES’TAN FAZLA REAKSİYON VERİYORDUM’
Biraz da sizin müziğinize gelmek istiyorum. Kökleri bu topraklarda olan bir isimsiniz. halbuki babanız bile Fransa doğumlu. Zannediyorum şu anda 92 yaşında olan babanız Onnik Dinkjian, Diyarbakır’ı hiç görmediği periyotta de kendisini daima Diyarbakırlı olarak tanıtırmış. Ben sizin müziğinizi birinci dinlediğimde, babası Fransa, kendisi ABD doğumlu bir müzisyenin bu kadar bu topraklara has bir müziği bu ustalıkla yapıyor bulunmasına biraz şaşırmıştım doğrusu.
Çok teşekkür ediyorum lakin bana bu kadar şaşırtan gelmiyor bu. Tarihimiz bedenimizdedir, kanımızdadır, buna inanıyorum ben. Büyük büyükbabamla hiç tanışmadım lakin tahminen tam da onun yürüdüğü üzere yürüyorum, onun üzere konuşuyorum ya da mimiklerim tahminen de onunkilerin aynısıdır. Bu genetik mirastır. Şayet bunu kabul ediyorsanız, nerede doğduğunuzun bir ehemmiyeti kalmıyor, natürel dışarıya, etrafınıza epeyce fazla dikkat vermiyor, kendi içinize bakmayı biliyorsanız. Ben de daima bunu yaptım. Örneğin Beatles o devirde Amerika’da epey büyük bir şeydi ve tesiri inanılmazdı ve ben de fazlaca hayrandım. Lakin küçük bir çocukken de Hafız Burhan’ı ya da Gomidas’ı duyduğumda onlara Beatles’a verdiğimden daha büyük bir reaksiyon veriyordum. Sanıyorum sorunuzun karşılığı burada gizli. Cetlerimin kanını ve mirasını taşıyorum, ve şayet bunun farkındaysam nerede doğduğumun bir ehemmiyeti kalmıyor. Bunun farkında olmayı başardım ben, bunu da müzikle, o müziği dinleyerek, daha epey dinleyerek yaptım. Şayet benim yazdığım melodileri dinlerseniz, benim müziğimle bu taş plaklardaki müzik içinde epey direkt irtibatlar bulursunuz.
Her vakit barıştan kelam ettiniz, barışı savundunuz ve müziğin barış yolunda bir araç olabileceğini söylemiş olduniz…
Muhakkak. Müzik bize insan olmanın ne olduğunu hatırlatır. İnsan olarak aşikâr şeylere ortak reaksiyonlar veririz, mesela çocuklarımıza duyduğumuz sevgi etnik bir his değildir, insani bir histir. Müzikle ilgili hissimiz de bu biçimdedir, ortaktır. Aslında bana işin bu kısmı daima fazlaca enteresan gelmiştir; niye müziğe bu biçimde reaksiyon veririz? niye müzik duyar duymaz birtakım hisler hissederiz? Havadaki ses dalgalarını duyar duymaz nasıl oluyor da memnunluk, hüzün üzere hisler hissediyoruz? Biri bir müzik duyduğunda aşikâr bir his oluşuyor onda, muhakkak bir reaksiyon veriyor fakat onun, diyelim ki tarihi düşmanı da o müziği duyduğunda birebir yansıyı veriyor, tıpkı şeyi hissediyor. Bu da bana, müziğin barış yolunda, paylaşmak yolunda yeterli bir başlangıç olduğunu düşündürtüyor alışılmış. Bu, minimum müşterek işte. Ben de müzisyen olduğum için bu açıdan da memnunum zira insanları bir ortaya getiriyor müzik. Bize neleri paylaştığımızı, ortak kıymetlerimizi hatırlatıyor.
‘İLİŞKİLER AÇISINDAN İKİ GEREKLİ ŞEY VAR: ÖZÜR DİLEMEK VE AFFETMEK’
Siz besteleri Türkiye’de milyonlar tarafınca dinlenmiş ve fazlaca sevilmiş bir müzisyensiniz. bu biçimde bakınca, örneğin sizin yapıtlarınızın ya da öbür müzisyenlerin yaptıklarının Türk-Ermeni barışı için bir araç olma ihtimalini düşündünüz mü hiç?
Ben hayli optimist biriyim. Bu kimilerine aptalca gelebilir lakin öyleyim. Her güne uyandığımda keyifli olmak için uğraşlarım. kimi vakit hayat size o gün ömrünüzün pek hoş geçmeyeceğini söyler lakin benim maksadım hoşluk, mutluluktur. Kendi müziğime fazlaca bir mana yüklemek istemiyorum, kelamını ettiğiniz bağlamda bir fonksiyonu var mı yok mu onu da bilmiyorum. Tek bildiğim müzik üzere paylaşılan şeylerin, mesela spor da bu biçimde bir şey, bir değişiklik yaratabileceği. Bakın ben tekraren Türkiye’ye geldim, Ermeni olduğum adımdan da soyadımdan da muhakkak. On binlerce beşere çaldım ve daima epeyce hoş karşılandım. niçini müziktir, müziklerdir. Umarım bu paylaşmalar devam eder. Bakın, çoğumuz tarihi biliyoruz, farklılıklarımızı biliyoruz ve şunu anlamamız lazım. Sadece Ermeniler ve Türkler konusunda değil, tüm insanlık için, evlilikte de, arkadaşlıkta da, tüm münasebetler açısından iki gerekli şey vardır: özür dilemek ve affetmek. Bu iki şeyi başarabilirsek dünyadaki tüm sıkıntıları çözebiliriz. Sanırım müzik bu iki değerli şey için de bir köprü oluşturabilir.
Bana daima hayli farklı gelmiştir; zevkleri, kültürleri, müzikleri, dansları, yemekleri, sofraları birbirine en çok benzeyen halklar kimi vakit birbirine en düşman halklardır ne yazık ki. Bir de daima, etnik kümelerin değil, coğrafyanın müziği ya da yemeği olduğuna inanmışımdır. Siz bu mevzuda ne düşünüyorsunuz?
Çok yanlışsız bir şey söylemiş olduniz, bilhassa coğrafya anahtar sözcük bence. Çocukluğumdan beri, “Bu müzik kimin?” sorusuyla daima uğraşmışımdır. Türk mü yazdı, Ermeni mi yazdı? Bu saçma tartışmadan sıkıldım. Bana nazaran melodiyi coğrafik olarak konumlamak daha hakikat. Yüzsenelerca tıpkı topraklarda hayatışız, muhakkak müzikler, makamlar, metotlar, dünyanın belirli bölgelerinden gelirler. Size bir daha kendi ailemden bir örnek vereyim. Annemin ebeveynlerinin doğduğu köy, Harput’taki Şeyhhacı köyü. Şeyhhacı’nın iki mahallesi vardı, üst Şeyhhacı’da Türkler, aşağı Şeyhhacı’da Ermeniler yaşardı. O köyü görmeye gittim, görülecek pek bir şey de kalmamıştı gerçi. Bu köyden çıkan müzik, ezgiler “aşağı Şeyhhacı’dan” veyahut “yukarı Şeyhhacı’dan”; Türklerden yahut Ermenilerden diye bilinmez, esasen birçok vakit da bu ayrımı yapamazsın. O müzik Şeyhhacı’nın müziğidir. Yemek de bu biçimdedir, giydikleri şeyler de… Bana değişik ve hoş gelen budur.
Pekala, albüme dönerek bitirelim söyleşimizi. Projenin devamı gelecek mi?
Konuşulmuş, kesin bir şey yok. Daima birlikte bakılırsaceğiz. Burada, ardımda gördüğün üzere binlerce taş plak var arşivimde. Şayet proje başarılı olursa ve ikinci bir basamağa geçilirse seve seve katkıda bulunurum. Bu ortada albüm daha hayli yeni biliyorsunuz. Kalan hakikaten olağanüstü bir iş çıkarmış, baskısı, kalitesi dünya standardında. Nitekim bir sefer daha gurur duydum ve bu projede olduğum için memnun oldum.
ABD doğumlu Dinkjian, yakın vakitte Kalan Müzik tarafınca yayınlanan bir albüm projesiyle bir kere daha bizlere merhaba dedi. Sanatkarın binlerce taş plaktan oluşan koleksiyonundan yaptığı seçmeler, Kalan Müzik’in 30. yılı kapsamında ‘Armenians in America On 78 RPM’ ismiyle yayınlandı. Albüm dijital müzik platformlarında bu isimle yer alsa da Türkiye’de ‘Ara Dinkjian Arşivinden Amerika’daki Ermenilerin Müzikleri’ olarak biliniyor. Dinkjian’ın seçtiği, Ermeni müzisyenlerce yüzyılın birinci çeyreğinde icra edilen Ermenice, Rumca, Kürtçe ve Türkçe 58 kayıt, 3 CD’lik bu albümle bugünün dinleyicilerine sunuluyor. Albüm paketinde ayrıyeten 157 sayfalık bir de (“kitapçık” demek için oldukça kapsamlı) kitap yer alıyor. Orta Dinkjian’ın ve etnomüzikolog Melih Duygulu’nun sunuş yazılarının yer aldığı bu kapsamlı kitapta ayrıyeten tarihçi Harry A. Kezelian’ın yüzyılın başında Amerika’daki Ermenilerin hayatını nakleden bir makalesi bulunuyor. Kalan Müzik’in kurucusu Hasan Saltık’ın teşebbüsüyle başlayan proje, Saltık’ın Haziran ayında ortamızdan ayrılmasıyla eşi Nilüfer Saltık’ça sahiplenilmiş ve tamamlanmış.
Orta Dinkjian ile hem bu albümü, hem kökleri bu coğrafyada olan müziğini, tıpkı vakitte müziğin toplumların birbirini dinlemesi, barış ortamının oluşması için üstlenebileceği rolü konuştuk.
Albümle başlayalım. Nasıl ortaya çıktı bu proje?
Kalan Müzik’i kuran Hasan Saltık ile yıllar evvel tanıştım, kendisi benim birtakım albümlerimi de yayınlamıştı. yıllar ortasında müzik konusunda kendisiyle uzun sohbetlerimiz oldu olağan ve benim büyük bir taş plak koleksiyonum olduğunu biliyordu. Kalan Müzik aslına bakarsan taş plak kayıtlarını bir daha basarak dinleyiciyle buluşturan, müzik tarihiyle, arşivle epeyce ilgili bir üretim şirketi. Bu proje aslında Hasan Saltık’ın fikriydi, kendisi Amerika’daki Ermenilerin yüz yıl evvel neler kaydettiğini merak ediyordu. Benden, Amerika’daki Ermeni taş plak kayıtlarından bir seçki yapmamı istedi. Enteresan bulduğum, bugünün dinleyicisiyle kesinlikle buluşması gerektiğini düşündüğüm yapıtları, kayıtları seçtim. Benim için de değişik bir tecrübeydi. Olağan bugün bu müziği dinleyen milyonlarca beşerden kelam etmiyoruz, buna ilgi duyan epey fazla insan yok lakin Hasan ve ben bu insanlardan ikisiydik ve bu kayıtları belgelemeyi değerli bulduk. Maalesef Hasan’ı albüm yayınlanmadan kaybettik ve bu albüm onun son projelerinden bir tanesiydi. Bir kesimi olmaktan gurur duyduğum bu albümü, bu projeyi ona adamamız gerekiyor diye düşünüyorum.
‘NEREYE GİDECEĞİMDEN ÇOK NEREDEN GELDİĞİMİ SORGULARIM’
Sizin geniş bir taş plak koleksiyonunuz olduğunu da öğrenmiş olduk bu vesileyle. Nasıl başladınız bu plakları toplamaya? Sizi bu koleksiyonu yapmaya iten neydi?
Çocukken, olağanüstü bir Ermeni halk müzikçisi olan babam Onnik Dinkjian ve müzikle daima ilgili annem yardımıyla konutta müzikle büyüdüm. Babamın birkaç taş plağı vardı ve ben onları çalıp dinliyordum. Duyduğum şeylere inanamıyordum açıkçası. Dinlediğim birinci kayıt Hafız Burhan’a aitti, bana fazlaca enteresan gelmişti. En başta “Bir bayan mı söylüyor bunu? Bu müzik nedir? Nasıl duygusal bir söyleyiş?” diye fazlaca şaşırmıştım. Birinci kere bu müziği dinlemek, bir böcek ısırığı üzereydi ve o şişlik hiç inmedi. O andan itibaren emsal kayıtları daha epey dinlemek istedim. Artık 63 yaşımdayım ve her sabah uyandığımda içimde daha evvel dinlemediğim, haberimin olmadığı bir taş plağı bulma isteği oluyor. Bunun biroldukça sebebi var natürel. Öncelikle, bir müzisyen olarak siz de biliyorsunuz bunu, bizler nereye gideceğimizi olduğu kadar, tahminen daha fazla nereden geldiğimizi sorgularız. Bu bize, gelecekte nereye gideceğimizi anlamakta yardımcı olur. Ben de bu kayıtları dinleyerek müziklerin, enstrümanların, lisanların, müzik formlarının, müzisyenlerin, bestekârların neler, kimler olduğunu öğreniyorum. Yani biz müzisyen, bir bestekar olarak benim için fazlaca epey değerli bir bilgi kaynağı bu arşiv. Bir de şu var. Müzisyen olmasaydım bile bu koleksiyonu yapardım zira duyduğumuz müzikler, duyduğumuz müzik bugün duyduklarımızdan fazlaca farklı.
bu biçimdece taş plakları toplamaya başladım. Bahtıma, benim başladığım senelerda, yani bundan 50 yıl evvel Amerika’daki Ermeni konutlarının birçoğunda taş plaklar vardı. Yeni jenerasyonlar bu müzikleri artık dinlemiyordu ve bu plaklar çöpe atılacaktı. Bendeki plakların birçok bu türlü edindiğim plaklardır. daha sonra yavaş yavaş bu plaklarla ilgili diğer bilgiler de edinmeye başladım. Örneğin bir plağın Türkiye’de basıldığını ve Amerika’ya getirildiğini veya Türkiye’de basılan bir plağın Amerika’da bir daha basıldığını yahut kimilerinin birinci vakit içinderda Amerika’da basıldığını vesaire biliyordum. Bu taş plakları bu özelliklerine nazaran tasnif etmeye başladım sonrasındasında.
Müziğe duyduğum sevgi ve ilgi ise plaklarla başlamadı. Konuşmayı öğrenmeden bile evvel müziğe olan ilgim ailem tarafınca fark edilmiş. çabucak hemen bir bebekken her yerde ritim tutmaya çalıştığım için elime bir darbuka tutuştururlarmış mesela. Babam müzik söylerken daima ona eşlik etmek isterdim. Kilise müziğimiz vardı, Gomidas’ınki üzere koro müziğimiz vardı, annem de babam da Ermeni korolarındaydı. Natürel düğünlerde, buluşmalarda, pikniklerde çalan halk müziğimiz vardı. hayatımızın her anında farklı cinste müzikler vardı. Doğduğumdan itibaren ortasındaydım yani. Bu taş plaklarla tanıştığımda ise sonsuz bir ses ve bilgi dünyasına giriş yapmış oldum. Dediğim üzere epey kıymetli kaynaklardır taş plaklar.
Yüzyılın başında başka kimi ülkelere olduğu üzere ABD’ye de göç eden önemli bir Ermeni nüfus var. Osmanlı topraklarından çıkış niçinlerini biliyoruz lakin niye mesela Avrupa yerine ABD tercih edilmiş? Çok uzak bir ülke, uzun ve o periyodun şartlarında kuvvetli bir yolculuk…
Ben büyükbabam ve büyükannemle onlar ölmedilk evvel uzun söyleşiler yapmış ve onların kıssalarını yazmıştım. Birebir şeyi kendi ebeveynlerimle de yaptım, ötürüsıyla onların buraya gelirken ne düşündüklerini aşağı üst biliyorum. Amerika, hakikat ya da değil, dünyanın farklı yerlerinden gelen insanlara kucak açıyor üzere bir algı var o devirde. Ayrıyeten bu insanları kendi kimlikleriyle, ne iseler o biçimde yaşayabilecekleri biçimde kabul ettiğine inanılıyor. Bu, göçmenlerin burada kolay bir hayatları olacağı manasına gelmiyor lakin şayet buraya gelir de sıkı çalışırlarsa âlâ bir hayatları olacağına dair bir fikir var. Bilhassa de Osmanlı’dan çıkan Ermenilerin aşikâr başlı bir rotaları vardı. Suriye, Lübnan, Fransa ve daha sonra Amerika. Birçoğu bu seyahati yaptı. Kimileri doğuya gitti natürel, Erivan’a, Avustralya’ya. Benim cetlerim Suriye, Lübnan, Fransa, Amerika rotasını izleyenlerden. Lakin o devirde bile, benim ebeveynlerim ABD’ye evvel gönderilmiş zira ABD, Osmanlı doğumlu olanları vatandaş olarak kabul etmiyormuş. Annem ve babam Fransa doğumlu oldukları için evvelde Amerika’ya gitmişler lakin büyükannem ve büyükbabam birkaç yıl daha sonra kapılar açılınca gidebilmişler. Özetle, Amerika’nın misafirperver ve fırsatlar sunan bir ülke olduğu imajı tesirli olmuş bu göçte.
‘İLK TAŞ PLAKLARI DOLDURANLAR PROFESYONEL MÜZİSYEN DEĞİLDİ’
Dinlediğimiz müzikler ve anlatılanlar, yüzyılın başında bilhassa New York’ta göçmenler için fazlaca hareketli bir hayat olduğuna dair bir hayal oluşturuyor. Bize biraz sizin o periyotla ilgili tasavvurunuzu anlatır mısınız? Yani Osmanlı’dan göç etmiş ve esasen burada senelerca bir arada müzik icra etmiş Ermeni, Rum, Yahudi, Türk müzisyenlerin oluşturduğu bir kültür, cümbüş ortamı geliyor aklıma mesela… Bu beşerler Amerika’ya gittiklerinde ne yaptılar, nasıl bir ortamla karşılaştılar?
Genel manasıyla o periyotta buraya gelen Ermenilerin, Rumların, Musevilerin ya da Türklerin aklında müzik olmadığını, daha doğrusu buraya bu maksatla gelmediklerini söyleyebiliriz. Albümün kitapçığında da söylemiş olduğim üzere, burada kaydedilen o taş plakları yapan müzisyenler sıklıkla profesyonel müzisyen değillerdi. Amerika’ya yeni bir hayat ihtimali için gelmişlerdi. Ve fazlaca değişiktir, gelen Ermeniler belirli bölgelerde toplanmakla kalmamıştı, birebir kentlerden gelen Ermeniler ortak alanlarda, kentlerde toplanıyordu. örneğin Diyarbakır’dan gelen Ermeniler belirli bir kentte toplanıyor, Elazığ’dan gelenler öteki bir kentte yaşamaya başlıyor üzere bir durum vardı. Zira evvelde gidenlerden biri orada bir konut bulup hayat kurmaya başlamışsa, “Buradaki komşumuz şu kente gidip orada bir konut kurmuş” diyerek o kente gidiyorlardı. Amerika’ya yerleştikten daha sonra, ki yerleşmekten bir konut ve müzik haricinde bir iş bulmayı kastediyorum, diyelim bir iki yıl geçince ve artık kendilerini inançta hissetmeye başlayınca bu beşerler eğlenmeye, bir ortaya gelmeye, müziğe de gereksinim duymaya ve bunlar için vakit bulmaya başladılar. Birinin hoş sesi var ise konutlarda toplanılıyor, biri bir darbuka, oburu bir ud getiriyor ve daima birlikte müziklerini, türkülerini söylüyorlardı. Columbia, His Master’s Voice üzere buradaki büyük plak şirketleri, bu etnik toplulukları fark ettiler doğal. Bir Ermeni’nin işlettiği mahallî bir bakkal dükkânına gidip mesela, “Buralarda sesi hoş biri var mı?” ya da “Sizin mahallede kim hoş müzik enstrümanı çalıyor?” diye soruyorlardı. Olağan bakkal sahibi de, “Arkadaşım Petros epeyce hoş ud çalar, sesi de hayli güzeldir” diyordu örneğin ve gidip Petros’a bir plak doldurmak ister mi diye soruyordu bu şirketlerin yetkilileri. Çok epeyce küçük paralar karşılığında müzisyenler bu plakları doldurdu. Gaye büsbütün Ermeni ya da öbür uluslardan göçmenleri plak müşterisi olarak kazanabilmekti aslında ve bu kolaydı da zira bu toplulukların kendi müziklerini dinleyebilecekleri plakları, albümleri yoktu. Bu kayıtlar satılmaya başlanınca bu sefer bu şirketler daha evvel Osmanlı’da kaydedilmiş plakları ithal etmeye veyahut bu plakların haklarını alıp bunları ABD’de bir daha basmaya başladılar. Bu sayede Ermeniler lisan ve müzik yoluyla birbirleriyle bir bağ kurmayı başardılar. Üstelik Ermeniler, Ermenice, Kürtçe ve Türkçe müzikler söylüyorlardı.
‘ÇOCUKKEN HAFIZ BURHAN’A BEATLES’TAN FAZLA REAKSİYON VERİYORDUM’
Biraz da sizin müziğinize gelmek istiyorum. Kökleri bu topraklarda olan bir isimsiniz. halbuki babanız bile Fransa doğumlu. Zannediyorum şu anda 92 yaşında olan babanız Onnik Dinkjian, Diyarbakır’ı hiç görmediği periyotta de kendisini daima Diyarbakırlı olarak tanıtırmış. Ben sizin müziğinizi birinci dinlediğimde, babası Fransa, kendisi ABD doğumlu bir müzisyenin bu kadar bu topraklara has bir müziği bu ustalıkla yapıyor bulunmasına biraz şaşırmıştım doğrusu.
Çok teşekkür ediyorum lakin bana bu kadar şaşırtan gelmiyor bu. Tarihimiz bedenimizdedir, kanımızdadır, buna inanıyorum ben. Büyük büyükbabamla hiç tanışmadım lakin tahminen tam da onun yürüdüğü üzere yürüyorum, onun üzere konuşuyorum ya da mimiklerim tahminen de onunkilerin aynısıdır. Bu genetik mirastır. Şayet bunu kabul ediyorsanız, nerede doğduğunuzun bir ehemmiyeti kalmıyor, natürel dışarıya, etrafınıza epeyce fazla dikkat vermiyor, kendi içinize bakmayı biliyorsanız. Ben de daima bunu yaptım. Örneğin Beatles o devirde Amerika’da epey büyük bir şeydi ve tesiri inanılmazdı ve ben de fazlaca hayrandım. Lakin küçük bir çocukken de Hafız Burhan’ı ya da Gomidas’ı duyduğumda onlara Beatles’a verdiğimden daha büyük bir reaksiyon veriyordum. Sanıyorum sorunuzun karşılığı burada gizli. Cetlerimin kanını ve mirasını taşıyorum, ve şayet bunun farkındaysam nerede doğduğumun bir ehemmiyeti kalmıyor. Bunun farkında olmayı başardım ben, bunu da müzikle, o müziği dinleyerek, daha epey dinleyerek yaptım. Şayet benim yazdığım melodileri dinlerseniz, benim müziğimle bu taş plaklardaki müzik içinde epey direkt irtibatlar bulursunuz.
Her vakit barıştan kelam ettiniz, barışı savundunuz ve müziğin barış yolunda bir araç olabileceğini söylemiş olduniz…
Muhakkak. Müzik bize insan olmanın ne olduğunu hatırlatır. İnsan olarak aşikâr şeylere ortak reaksiyonlar veririz, mesela çocuklarımıza duyduğumuz sevgi etnik bir his değildir, insani bir histir. Müzikle ilgili hissimiz de bu biçimdedir, ortaktır. Aslında bana işin bu kısmı daima fazlaca enteresan gelmiştir; niye müziğe bu biçimde reaksiyon veririz? niye müzik duyar duymaz birtakım hisler hissederiz? Havadaki ses dalgalarını duyar duymaz nasıl oluyor da memnunluk, hüzün üzere hisler hissediyoruz? Biri bir müzik duyduğunda aşikâr bir his oluşuyor onda, muhakkak bir reaksiyon veriyor fakat onun, diyelim ki tarihi düşmanı da o müziği duyduğunda birebir yansıyı veriyor, tıpkı şeyi hissediyor. Bu da bana, müziğin barış yolunda, paylaşmak yolunda yeterli bir başlangıç olduğunu düşündürtüyor alışılmış. Bu, minimum müşterek işte. Ben de müzisyen olduğum için bu açıdan da memnunum zira insanları bir ortaya getiriyor müzik. Bize neleri paylaştığımızı, ortak kıymetlerimizi hatırlatıyor.
‘İLİŞKİLER AÇISINDAN İKİ GEREKLİ ŞEY VAR: ÖZÜR DİLEMEK VE AFFETMEK’
Siz besteleri Türkiye’de milyonlar tarafınca dinlenmiş ve fazlaca sevilmiş bir müzisyensiniz. bu biçimde bakınca, örneğin sizin yapıtlarınızın ya da öbür müzisyenlerin yaptıklarının Türk-Ermeni barışı için bir araç olma ihtimalini düşündünüz mü hiç?
Ben hayli optimist biriyim. Bu kimilerine aptalca gelebilir lakin öyleyim. Her güne uyandığımda keyifli olmak için uğraşlarım. kimi vakit hayat size o gün ömrünüzün pek hoş geçmeyeceğini söyler lakin benim maksadım hoşluk, mutluluktur. Kendi müziğime fazlaca bir mana yüklemek istemiyorum, kelamını ettiğiniz bağlamda bir fonksiyonu var mı yok mu onu da bilmiyorum. Tek bildiğim müzik üzere paylaşılan şeylerin, mesela spor da bu biçimde bir şey, bir değişiklik yaratabileceği. Bakın ben tekraren Türkiye’ye geldim, Ermeni olduğum adımdan da soyadımdan da muhakkak. On binlerce beşere çaldım ve daima epeyce hoş karşılandım. niçini müziktir, müziklerdir. Umarım bu paylaşmalar devam eder. Bakın, çoğumuz tarihi biliyoruz, farklılıklarımızı biliyoruz ve şunu anlamamız lazım. Sadece Ermeniler ve Türkler konusunda değil, tüm insanlık için, evlilikte de, arkadaşlıkta da, tüm münasebetler açısından iki gerekli şey vardır: özür dilemek ve affetmek. Bu iki şeyi başarabilirsek dünyadaki tüm sıkıntıları çözebiliriz. Sanırım müzik bu iki değerli şey için de bir köprü oluşturabilir.
Bana daima hayli farklı gelmiştir; zevkleri, kültürleri, müzikleri, dansları, yemekleri, sofraları birbirine en çok benzeyen halklar kimi vakit birbirine en düşman halklardır ne yazık ki. Bir de daima, etnik kümelerin değil, coğrafyanın müziği ya da yemeği olduğuna inanmışımdır. Siz bu mevzuda ne düşünüyorsunuz?
Çok yanlışsız bir şey söylemiş olduniz, bilhassa coğrafya anahtar sözcük bence. Çocukluğumdan beri, “Bu müzik kimin?” sorusuyla daima uğraşmışımdır. Türk mü yazdı, Ermeni mi yazdı? Bu saçma tartışmadan sıkıldım. Bana nazaran melodiyi coğrafik olarak konumlamak daha hakikat. Yüzsenelerca tıpkı topraklarda hayatışız, muhakkak müzikler, makamlar, metotlar, dünyanın belirli bölgelerinden gelirler. Size bir daha kendi ailemden bir örnek vereyim. Annemin ebeveynlerinin doğduğu köy, Harput’taki Şeyhhacı köyü. Şeyhhacı’nın iki mahallesi vardı, üst Şeyhhacı’da Türkler, aşağı Şeyhhacı’da Ermeniler yaşardı. O köyü görmeye gittim, görülecek pek bir şey de kalmamıştı gerçi. Bu köyden çıkan müzik, ezgiler “aşağı Şeyhhacı’dan” veyahut “yukarı Şeyhhacı’dan”; Türklerden yahut Ermenilerden diye bilinmez, esasen birçok vakit da bu ayrımı yapamazsın. O müzik Şeyhhacı’nın müziğidir. Yemek de bu biçimdedir, giydikleri şeyler de… Bana değişik ve hoş gelen budur.
Pekala, albüme dönerek bitirelim söyleşimizi. Projenin devamı gelecek mi?
Konuşulmuş, kesin bir şey yok. Daima birlikte bakılırsaceğiz. Burada, ardımda gördüğün üzere binlerce taş plak var arşivimde. Şayet proje başarılı olursa ve ikinci bir basamağa geçilirse seve seve katkıda bulunurum. Bu ortada albüm daha hayli yeni biliyorsunuz. Kalan hakikaten olağanüstü bir iş çıkarmış, baskısı, kalitesi dünya standardında. Nitekim bir sefer daha gurur duydum ve bu projede olduğum için memnun oldum.