Pınar Hasret Aytaçlar*
Atina’dan çıkıp Sounion Burnu’na yanlışsız iç bölümden yol alan bir gezgin, bereketli Mesogeia bölgesine varmak için Atina ovasını geçer. Bağlar, zeytinlikler, tatlı, beyaz köyleri geçerek güneydoğuya ilerler. Plaka Geçidi’nden Thorikos’a ve denize gerçek ilerlerken birden ülkenin değişen yüzüyle karşılaşır. Plaka Geçidi’nde terkedilmiş bir sanayi bölgesinin izlerini görür. Pek de güzel olmayan bu birinci izlenim, deniz kıyısı düzeyine indikten daha sonra güçlenir.
Bu bölgede Attika kıyılarının cazibesi, büyük ve karanlık tümseklere sahip, yakışıksız bir köy tarafınca tahrip edilmiştir. Terkedilmiş endüstriyel binaları ve burada gerçekleştirilen süreçlerden oluşan buharı atmak için kullanılan, yamaçtan üste hakikat uzanan tüneli görür. Burası Lavrion köyüdür. Başka çağdaş ismiyle Ergasteri, yani “işlik”… Sounion’a giden yolda iç karartıcı, depresif bir uğrak…
Söz konusu bölge, kuzeydeki Thorikos civarından, güneydeki Sounion-Legrena-Anavissos kıyı yoluna hakikat birkaç mil boyunca uzanan ve alçak doruklardan oluşan bir alandır. Bölgenin doğal taşları tarafınca kamufle edilmiş olsalar da epey sayıda endüstriyel yapıya ilişkin kalıntı göze çarpar. Çimento kaplı büyük sarnıçlar, sistemli yahut sistemsiz taş bloklardan oluşan binaların duvarları, maden kuyularının dikdörtgen ağızları ve cevher yıkama masalarının kanalları hâlâ oradadır. Bölgenin jeolojik yapısını oluşturan kireçtaşı ve şist katmanları içinde, gümüş içeren kurşun cevherinin birikmiş damarları vardır.
Lavrion, gümüş külçeleri. Fotoğraf: Daniel Schwartz.
Antik Çağ’da Laureion, günümüzde ise Lavrion ya da Ergasterion olarak anılan gümüş madenlerinin ne vakit kullanılmaya başlandığını bilmiyoruz. Fakat kurşun cevherinin en üstteki damarına yüzeyden kolaylıkla erişilebildiği göz önüne alındığında, pek erken bir vakitte, tahminen de Miken devrinde buradan gümüş çıkarıldığını düşünmek mantıksız olmaz. Birinci ispatlar ise 6. yüzyılın ortalarında karşımıza çıkar. Atina tiranı Peisistratos’un madencilik bölgesinde mülk sahibi olduğu ve destekçileri içinde Lavrion’un “özgür madencileri”nin de yer aldığına dair fazlaca da kesin olmayan bilgiler vardır. Lavrion gümüş madenlerine ait birinci sağlam deliller MÖ 5. yüzyıl başlarında gelmeye başlar. 483’de madenlerden kazanılan ve Atina devletine aktarılan gelirlerin vatandaşlar tarafınca paylaşılmasına ve savaş gemilerinin imalinde kullanılmasına karar verilir. 5. yüzyıl başları Lavrion için kıymetli bir vakittir. bu vakitte muhtemelen, cevherin en üstteki kolay ulaşılan katmanı tükenmiş, daha derin ve uzmanlık gerektiren madencilik çalışmalarına muhtaçlık duyulmaya başlanmıştır. Bunun için de diğer bölgelerden, örneğin Trakya’dan, tecrübeli, yüksek madencilik mahareti olan ustalar getirilmiş olmalı.
Lavrion madeni, tüneller.
‘ÇÜNKÜ ÖLMEK DAHA KOLAYDIR…’
Madenlerin nasıl işlendiği ya da devletin madenler üstündeki hissesi üzere konularda 5. yüzyılın son çeyreğine kadar ne edebi kaynaklardan ne de yazıtlardan bilgi alabiliyoruz. Peloponessos savaşları sırasında Spartalıların Attika’nın güneydoğusuna girdikleri biliniyor. bu vakitte, savaşı fırsat bilen ve Sparta ordusuna katılarak kaçan maden kölelerinin sayısının 20 bini bulduğuna ait datalarımız bulunmakta. MÖ 4. yüzyıl ise, Lavrion madenleriyle ilgili kamusal evrakların ve maden alanı kiralama listelerinin karşımıza çıktığı devirdir. Toprak altındaki her tıp cevher devlete aitti ve devlet aşikâr periyotlarda bu madenleri açık arttırma yoluyla kiralıyordu. 4. yüzyıl ortalarında artık madenlerde bir alan kiralamanın Atina vatandaşları için epeyce kârlı bir çıkar kapısı haline geldiğini ve bu niçinle de çoğunlukla tercih edildiğini gorebiliyoruz. Örneğin Nikias isimli bir general, gümüş madenlerinde çalıştırmak üzere bin kadar köle kiralamıştı. Maden alanını kiralayanlar dışında, bu alanlarda çalışacak köleleri kiralamak üzere satın alan yatırımcıların da sayısı artmıştı. 4. yüzyılda Lavrion madenlerinde yaklaşık 30 bin köle çalıştırıldığı düşünülüyor. Maden alanına müsaadesiz giriş, kaçak çalışma ya da bir oburunun maden alanına tecavüzü üzere hataları engellemek için bu vakitte epeyce sıkı yasal düzenlemeler yapıldığını biliyoruz. olağan olarak bu düzenlemelerin hepsi mülk sahiplerinin haklarını koruyan, lakin maden çalışanları olarak kölelerin iş şartları ya da ömür haklarından asla bahsetmeyen kurallardan ibaretti. MÖ 4. yüzyıl kelam konusu olduğunda madenlerde çalışanların iş şartları hakkında etraflı bilgiye sahibiz. Buradaki köleler fazlaca ağır koşullarda çalışmaktaydılar. Atina mahkemelerinde, mevt cezasının akabinde verilen en ağır cezanın madenlerde çalışmak olduğu düşünülürse bunu anlamak daha kolay olabilir. Çalışma saatleri epey uzundu. Biroldukça köle hayatını, havasız ve ışıksız dehlizlerde geçirmek zorundaydı. Yeraltı geçitlerinin boyutlarının da gösterdiği üzere, çömelerek ya da yatarak çalışmaları gerekiyordu. Geçitlerde çalıştırılmak için çocuklar da kullanılmış olmalıydı. Çıkarılan cevherin yüzeye taşınması da büyük güç isteyen ağır bir işti ve kaçmamaları için birbirlerine zincirlerle bağlanmış kölelerce yapılıyordu. Tarihçi Sicilyalı Diodoros, Lavrion’daki kölelerin durumunu şöyle tasvir etmiştir: “Bu madenlerdeki çalışanlar mülk sahipleri için inanılmaz kârlar sağlıyorlar. Fakat kendi hayatları ve vücutları, yeraltındaki taş ocaklarında yitip gidiyor. Birçoğu ölüyor; acıları hayli büyük. Denetçilerinin kırbaçlarıyla boyun eğmeye mecbur bırakıldıkları zorluklar öylesine büyük ki, vücut gücü ve ruhunun hamaseti yardımıyla uzun mühlet dayanabilen birkaçı haricinde birden fazla hayatı terk eder. Zira mevt daha kolaydır.”
Penteskouphia’dan maden kölelerini tasvir eden pinax. Berlin, Altes Museum.
Çalışmak üzere Lavrion’a gönderilen bir kölenin aslında vefata gönderildiği düşünülürdü. Burada çalışan bir insanın sağlıklı ve uzun bir hayat yaşayamayacağı gün üzere açıktır. Lakin, sanki durum Diodoros’un anlattığı kadar müthiş muydu? Yani parayla alınan kölelerin ölmesine bu kadar kolay mı müsaade veriliyordu? Öncelikle maden kölesi bir sermaye idi ve ahlaki niçinlerle olmasa da ekonomik niçinlerle bir ölçüde korunuyor olmalıydı. Bir kölenin insanlık dışı muameleye uğraması randıman kaybına, vakitsiz mevti ise sahibi ve maden işletmecisi için maddi ziyana niye olurdı. Köle olmayan, özgür bir madencinin kaybı, patron için her biçimde daha az masraflı olacaktır. Güya, Lavrion’un köle madencilerinin, örneğin 19. yüzyıl Britanyası’nın özgür maden personellerinden daha berbat kaidelerde çalıştığını düşünmemiz için bir niye yokmuş üzere görünüyor.
KALİFİYE KÖLELER: KİMSE MAHARETTE BENİMLE AŞIK ATAMAZ
Bu kölelerden kimileri, madencilik konusunda uzman, yetişmiş kölelerdi ve daha epeyce tertip işlerinde çalışıyorlardı. bayağı kölelerin ne mezar taşları ne de onları tanıyabileceğimiz öbür rastgele bir dokümanları vardı. Lavrion maden ocaklarından günümüze sesini duyurabilenler ise yalnızca değerliye satılan bu nitelikli köleler oldu. Lavrion’da idare kademesinde bulunanlar bile kölelerden oluşuyordu. Örneğin üstte kelamını ettiğimiz Atinalı General Nikias bin maden kölesine yöneticilik yapması için Trakyalı Sosias’ı satın almıştı. Bu yetişmiş kölelerden biri de Paflagonyalı Atotas idi ve günümüze, 4. yüzyılın 2. yarısına tarihlenen, beyaz mermerden incelikle yapılmış ve süslemelerle bezeli mezar taşıyla ulaştı:
“Madenci Atotas.
Yüce yürekli Atotas, Eukseinos’dan (Karadeniz) bir Paflagonyalı… Konutundan epey uzakta olan vücudu artık ırgat üzere çalışmaktan kurtuldu. Kimse maharette benimle aşık atamaz. Akhilleus’un eliyle öldürülen Pylaimenes’in soyundan geliyorum.”
Atotas, Paflagonyalı bir maden kölesi olarak, hüneri yardımıyla yönetici olmuş ve daha sonrasında da özgürlüğünü kazanmış olmalıydı. Süslü bir mezar taşını karşılayabilecek kadar varlıklı ve üzerine Homerik dizeler yazdırabilecek kadar da kültürlüydü. Ömrünün tahminen de birçoklarını Atina madenlerinde geçirmiş olması niçiniyle Yunan kültürüne asimile olduğunu söyleyebiliriz. Lakin Atotas’ın gurur duyduğu iki şey vardı: İşindeki hüneri ve Troya hükümdarı Priamos’un müttefiki olan Pylaimenes’in soyundan gelen bir Paflagonyalı olmak…
MÖ 4. yüzyılın ortalarında Atina nüfusu 260 bin kadardı. Bunun 110 bini vatandaşlar ve ailelerinden oluşuyordu. Vatandaş olmayan lakin özgür metoikos’lar (yabancılar) 40 bin kadardı. Kölelerin sayısı ise 110 bini buluyordu. Yani neredeyse her özgür beşere bir köle düşecek kadar… Bu kölelerin dörtte birinden çoksı ise Lavrion madenlerinde çalışmaktaydı. Atina, öbür kent devletlerine oranla daha geniş bir nüfusa ve ötürüsıyla köle sayısına sahipti. Fakat özgür-köle oranına nazaran düşünüldüğünde daha epey kölenin yaşadığı kentler de vardı: Aigina, Korinthos ve Khios (Sakız Adası) gibi… En büyük köle kaynağı savaşlardı. Savaşta mağlup olan tarafın halkı, tüm mülkleriyle bir arada galip tarafın malı olurdu. Bunun haricinde tüccarlar da Yunan dünyasının her yanına, Trakyalı, Kapadokyalı ya da İskit köleler taşıyordu. Tıpkı çağdaş vakit içinderda Afrika’dan Yeni Dünya’ya taşınan köleler gibi… Tüccarlar tarafınca getirilen bu köleler kimi vakit halkların kendi ortalarındaki savaşların kurbanı oluyordu. Birtakım durumlarda da istekli olarak satılıyorlardı. örneğin Herodot, Trakyalıların çocuklarını köle olarak sattıklarından bahseder. Yaşadıkları coğrafya niçiniyle madencilik tecrübesi olan Trakyalı ve Paflagonyalı kölelerin birçoğunun direkt gümüş madenlerinde çalışmak üzere satıldığını düşünebiliriz. Ksenophon vaktinde Lavrion’daki Trakyalı kölelerin sayısı kimi küçük Yunan kentlerinin toplam nüfusundan fazlaydı.
SORGULANMAYAN KÖLELİK
Atina’da, bir Atinalı da borçları yüzünden ya da işlediği bir cürmün cezası olarak köleleşebilirdi. Lakin bu hem az rastlanan tıpkı vakitte süreksiz bir durumdu. Kölelerin ezici çoğunluğu Atinalı değildi. Madenlerde çalıştırılan kölelerin de birden fazla yabancıydı ve Yunan dünyasının haricinde yaşayan ırklardandılar. Hatta Yunanca’da bir periyot barbar (Yunan olmayan, yabancı) ve köle sözleri eş manalı olarak kullanılmaya başlanmıştı. Kölelik, hele de yabancı olanın köleliği Yunan toplumu için kanıksanmış ve asla sorgulanmamış bir olguydu. Tarihin tüm devirlerinde toplumun büyük çoğunluğu, temel toplumsal yapı ve kurumları oldukları üzere kabul ederek ve değiştirmeye çalışmadan hayatıştır. Toplumların ortasında, mantığa ya da insani kıymetlere uymasa da dünya kurulduğundan beri varmış üzere gözüken yazılı olmayan kuralları eleştirme hamasetini gösterebilenler ise daima düşünürler, filozoflar olmuştur. Antik Yunan’ın düşün dünyasında entelektüeller tarafınca tartışılmamış, meydan okunmamış mevzu yok üzereydi. Dini inançlar, ahlaki kıymetler, politik sistemler, iktisat, aile, mülkiyet kavramları, akla gelebilecek her şey Yunan ideolojisinin konusu oldu ve cesurca tartışıldı. Tek bir mevzu hariç: Kölelik… Topluma en radikal tenkitleri getiren Platon bile köleliğin devamından yanaydı. İnsanların kardeşliği üzerine şurası felsefi akımlar, Kinikler ya da Stoacılar köleliği yadsımadılar. İlah huzurunda her insanın eşit olduğuna inanan Hıristiyanlar da… Kölelik o kadar doğal bir statüydü ki, köleler bile değiştirmeye uğraşmadılar. Antik Yunan ve Roma toplumlarında köle isyanlarının sayısı toplamda iki elin parmaklarının sayısını geçmedi. Lavrion’da da MÖ 130 senelerına kadar bir köle isyanıyla karşılaşılmadı. Lakin bu tarihte, Sicilya’da başlayan ve dalga dalga ilerleyen köle isyanlarının tesiriyle olsa gerek, maden ocaklarında da denetçilerini öldürerek isyana kalkışan maden köleleri oldu. Bu da Lavrion’un tarihli yegâne isyan olarak kaldı.
EN ÇOK KÖLE DEMOKRASİNİN MERKEZİNDEYDİ
Atina, demokrasinin beşiği, özgür fikrin kaynağı ve büyük filozofların vatanıydı. En epey köle de Atina’da bulunuyordu. Özgür insanlara oranla en epeyce kölenin yaşadığı Sakız Adası, MÖ 6. yüzyıl üzere erken bir tarihte halk meclisini kurmuş, halkının faydasına bir anayasa üretmiş bir merkezdi. Demokrasinin ve eşitliğin merkezleri en epeyce köleyi barındıran yerlerdi. Zira aslında bu demokrasi, kendisi yerine çalışabilecek kölesi olduğu için vaktini siyasetle, sanatla, ideolojiyle ilgilenerek harcayabilme lüksüne sahip olan azınlığın demokrasisiydi. Yunan medeniyetinin üzerinde yükseldiği tabanda köleler ve özgür fakirler vardı. Yani yaşayabilmek için durmadan, dinlenmeden çalışmak zorunda olanlar. Pekala ya emek? Yunanca’da emek kavramını karşılayan bir sözcük bile yoktu. İşleri, para almadan çalışan köleler tarafınca yapıldığı için daha da yoksullaşan, gece gündüz çalışmaya mahkûm fakirler da emeklerinin karşılığını istemediler. Halk meclisinde yer almalarına ve karar sisteminin bir modülü olmalarına karşın, başkanlarından en büyük talepleri borçlarının silinmesi oldu. kimi vakit işsizlik sayesinde, kimi vakit düşük fiyatlı bir kamu hizmetiyle, kimi vakit de tiyatroya fiyatsız biletle ağızlarına bir parmak bal çalındı. Tabi bir de Lavrion’daki gelirlerden hisselerine küçük bir ölçü düşerse sevindiler.
Yunan öncesi dünya, Sümerlerin, Babillilerin, Mısırlıların ve Asurluların dünyası, batıdaki manasıyla özgür insanların olmadığı bir dünya idi. Hükümdar ve etrafındaki küçük bir azınlık haricinde tüm halk köle sayılıyordu. Bu hiyerarşik nizamın ortasında batıdaki üzere bir vatandaşlık kavramı gelişemedi. Lakin kölelik de batıda yaşandığı üzere yaşanmadı. En azından sonuçları batı toplumlarındaki üzere olmadı. Bu bir Yunan keşfi idi: Özgürlük ve köleliğin lakin el ele ilerlemesiyle oluşabilecek bir medeniyet…
*Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Eskiçağ Lisanları ve Kültürleri Kısmı Doç. Dr.
Atina’dan çıkıp Sounion Burnu’na yanlışsız iç bölümden yol alan bir gezgin, bereketli Mesogeia bölgesine varmak için Atina ovasını geçer. Bağlar, zeytinlikler, tatlı, beyaz köyleri geçerek güneydoğuya ilerler. Plaka Geçidi’nden Thorikos’a ve denize gerçek ilerlerken birden ülkenin değişen yüzüyle karşılaşır. Plaka Geçidi’nde terkedilmiş bir sanayi bölgesinin izlerini görür. Pek de güzel olmayan bu birinci izlenim, deniz kıyısı düzeyine indikten daha sonra güçlenir.
Bu bölgede Attika kıyılarının cazibesi, büyük ve karanlık tümseklere sahip, yakışıksız bir köy tarafınca tahrip edilmiştir. Terkedilmiş endüstriyel binaları ve burada gerçekleştirilen süreçlerden oluşan buharı atmak için kullanılan, yamaçtan üste hakikat uzanan tüneli görür. Burası Lavrion köyüdür. Başka çağdaş ismiyle Ergasteri, yani “işlik”… Sounion’a giden yolda iç karartıcı, depresif bir uğrak…
Söz konusu bölge, kuzeydeki Thorikos civarından, güneydeki Sounion-Legrena-Anavissos kıyı yoluna hakikat birkaç mil boyunca uzanan ve alçak doruklardan oluşan bir alandır. Bölgenin doğal taşları tarafınca kamufle edilmiş olsalar da epey sayıda endüstriyel yapıya ilişkin kalıntı göze çarpar. Çimento kaplı büyük sarnıçlar, sistemli yahut sistemsiz taş bloklardan oluşan binaların duvarları, maden kuyularının dikdörtgen ağızları ve cevher yıkama masalarının kanalları hâlâ oradadır. Bölgenin jeolojik yapısını oluşturan kireçtaşı ve şist katmanları içinde, gümüş içeren kurşun cevherinin birikmiş damarları vardır.
Lavrion, gümüş külçeleri. Fotoğraf: Daniel Schwartz.
Antik Çağ’da Laureion, günümüzde ise Lavrion ya da Ergasterion olarak anılan gümüş madenlerinin ne vakit kullanılmaya başlandığını bilmiyoruz. Fakat kurşun cevherinin en üstteki damarına yüzeyden kolaylıkla erişilebildiği göz önüne alındığında, pek erken bir vakitte, tahminen de Miken devrinde buradan gümüş çıkarıldığını düşünmek mantıksız olmaz. Birinci ispatlar ise 6. yüzyılın ortalarında karşımıza çıkar. Atina tiranı Peisistratos’un madencilik bölgesinde mülk sahibi olduğu ve destekçileri içinde Lavrion’un “özgür madencileri”nin de yer aldığına dair fazlaca da kesin olmayan bilgiler vardır. Lavrion gümüş madenlerine ait birinci sağlam deliller MÖ 5. yüzyıl başlarında gelmeye başlar. 483’de madenlerden kazanılan ve Atina devletine aktarılan gelirlerin vatandaşlar tarafınca paylaşılmasına ve savaş gemilerinin imalinde kullanılmasına karar verilir. 5. yüzyıl başları Lavrion için kıymetli bir vakittir. bu vakitte muhtemelen, cevherin en üstteki kolay ulaşılan katmanı tükenmiş, daha derin ve uzmanlık gerektiren madencilik çalışmalarına muhtaçlık duyulmaya başlanmıştır. Bunun için de diğer bölgelerden, örneğin Trakya’dan, tecrübeli, yüksek madencilik mahareti olan ustalar getirilmiş olmalı.
Lavrion madeni, tüneller.
‘ÇÜNKÜ ÖLMEK DAHA KOLAYDIR…’
Madenlerin nasıl işlendiği ya da devletin madenler üstündeki hissesi üzere konularda 5. yüzyılın son çeyreğine kadar ne edebi kaynaklardan ne de yazıtlardan bilgi alabiliyoruz. Peloponessos savaşları sırasında Spartalıların Attika’nın güneydoğusuna girdikleri biliniyor. bu vakitte, savaşı fırsat bilen ve Sparta ordusuna katılarak kaçan maden kölelerinin sayısının 20 bini bulduğuna ait datalarımız bulunmakta. MÖ 4. yüzyıl ise, Lavrion madenleriyle ilgili kamusal evrakların ve maden alanı kiralama listelerinin karşımıza çıktığı devirdir. Toprak altındaki her tıp cevher devlete aitti ve devlet aşikâr periyotlarda bu madenleri açık arttırma yoluyla kiralıyordu. 4. yüzyıl ortalarında artık madenlerde bir alan kiralamanın Atina vatandaşları için epeyce kârlı bir çıkar kapısı haline geldiğini ve bu niçinle de çoğunlukla tercih edildiğini gorebiliyoruz. Örneğin Nikias isimli bir general, gümüş madenlerinde çalıştırmak üzere bin kadar köle kiralamıştı. Maden alanını kiralayanlar dışında, bu alanlarda çalışacak köleleri kiralamak üzere satın alan yatırımcıların da sayısı artmıştı. 4. yüzyılda Lavrion madenlerinde yaklaşık 30 bin köle çalıştırıldığı düşünülüyor. Maden alanına müsaadesiz giriş, kaçak çalışma ya da bir oburunun maden alanına tecavüzü üzere hataları engellemek için bu vakitte epeyce sıkı yasal düzenlemeler yapıldığını biliyoruz. olağan olarak bu düzenlemelerin hepsi mülk sahiplerinin haklarını koruyan, lakin maden çalışanları olarak kölelerin iş şartları ya da ömür haklarından asla bahsetmeyen kurallardan ibaretti. MÖ 4. yüzyıl kelam konusu olduğunda madenlerde çalışanların iş şartları hakkında etraflı bilgiye sahibiz. Buradaki köleler fazlaca ağır koşullarda çalışmaktaydılar. Atina mahkemelerinde, mevt cezasının akabinde verilen en ağır cezanın madenlerde çalışmak olduğu düşünülürse bunu anlamak daha kolay olabilir. Çalışma saatleri epey uzundu. Biroldukça köle hayatını, havasız ve ışıksız dehlizlerde geçirmek zorundaydı. Yeraltı geçitlerinin boyutlarının da gösterdiği üzere, çömelerek ya da yatarak çalışmaları gerekiyordu. Geçitlerde çalıştırılmak için çocuklar da kullanılmış olmalıydı. Çıkarılan cevherin yüzeye taşınması da büyük güç isteyen ağır bir işti ve kaçmamaları için birbirlerine zincirlerle bağlanmış kölelerce yapılıyordu. Tarihçi Sicilyalı Diodoros, Lavrion’daki kölelerin durumunu şöyle tasvir etmiştir: “Bu madenlerdeki çalışanlar mülk sahipleri için inanılmaz kârlar sağlıyorlar. Fakat kendi hayatları ve vücutları, yeraltındaki taş ocaklarında yitip gidiyor. Birçoğu ölüyor; acıları hayli büyük. Denetçilerinin kırbaçlarıyla boyun eğmeye mecbur bırakıldıkları zorluklar öylesine büyük ki, vücut gücü ve ruhunun hamaseti yardımıyla uzun mühlet dayanabilen birkaçı haricinde birden fazla hayatı terk eder. Zira mevt daha kolaydır.”
Penteskouphia’dan maden kölelerini tasvir eden pinax. Berlin, Altes Museum.
Çalışmak üzere Lavrion’a gönderilen bir kölenin aslında vefata gönderildiği düşünülürdü. Burada çalışan bir insanın sağlıklı ve uzun bir hayat yaşayamayacağı gün üzere açıktır. Lakin, sanki durum Diodoros’un anlattığı kadar müthiş muydu? Yani parayla alınan kölelerin ölmesine bu kadar kolay mı müsaade veriliyordu? Öncelikle maden kölesi bir sermaye idi ve ahlaki niçinlerle olmasa da ekonomik niçinlerle bir ölçüde korunuyor olmalıydı. Bir kölenin insanlık dışı muameleye uğraması randıman kaybına, vakitsiz mevti ise sahibi ve maden işletmecisi için maddi ziyana niye olurdı. Köle olmayan, özgür bir madencinin kaybı, patron için her biçimde daha az masraflı olacaktır. Güya, Lavrion’un köle madencilerinin, örneğin 19. yüzyıl Britanyası’nın özgür maden personellerinden daha berbat kaidelerde çalıştığını düşünmemiz için bir niye yokmuş üzere görünüyor.
KALİFİYE KÖLELER: KİMSE MAHARETTE BENİMLE AŞIK ATAMAZ
Bu kölelerden kimileri, madencilik konusunda uzman, yetişmiş kölelerdi ve daha epeyce tertip işlerinde çalışıyorlardı. bayağı kölelerin ne mezar taşları ne de onları tanıyabileceğimiz öbür rastgele bir dokümanları vardı. Lavrion maden ocaklarından günümüze sesini duyurabilenler ise yalnızca değerliye satılan bu nitelikli köleler oldu. Lavrion’da idare kademesinde bulunanlar bile kölelerden oluşuyordu. Örneğin üstte kelamını ettiğimiz Atinalı General Nikias bin maden kölesine yöneticilik yapması için Trakyalı Sosias’ı satın almıştı. Bu yetişmiş kölelerden biri de Paflagonyalı Atotas idi ve günümüze, 4. yüzyılın 2. yarısına tarihlenen, beyaz mermerden incelikle yapılmış ve süslemelerle bezeli mezar taşıyla ulaştı:
“Madenci Atotas.
Yüce yürekli Atotas, Eukseinos’dan (Karadeniz) bir Paflagonyalı… Konutundan epey uzakta olan vücudu artık ırgat üzere çalışmaktan kurtuldu. Kimse maharette benimle aşık atamaz. Akhilleus’un eliyle öldürülen Pylaimenes’in soyundan geliyorum.”
Atotas, Paflagonyalı bir maden kölesi olarak, hüneri yardımıyla yönetici olmuş ve daha sonrasında da özgürlüğünü kazanmış olmalıydı. Süslü bir mezar taşını karşılayabilecek kadar varlıklı ve üzerine Homerik dizeler yazdırabilecek kadar da kültürlüydü. Ömrünün tahminen de birçoklarını Atina madenlerinde geçirmiş olması niçiniyle Yunan kültürüne asimile olduğunu söyleyebiliriz. Lakin Atotas’ın gurur duyduğu iki şey vardı: İşindeki hüneri ve Troya hükümdarı Priamos’un müttefiki olan Pylaimenes’in soyundan gelen bir Paflagonyalı olmak…
MÖ 4. yüzyılın ortalarında Atina nüfusu 260 bin kadardı. Bunun 110 bini vatandaşlar ve ailelerinden oluşuyordu. Vatandaş olmayan lakin özgür metoikos’lar (yabancılar) 40 bin kadardı. Kölelerin sayısı ise 110 bini buluyordu. Yani neredeyse her özgür beşere bir köle düşecek kadar… Bu kölelerin dörtte birinden çoksı ise Lavrion madenlerinde çalışmaktaydı. Atina, öbür kent devletlerine oranla daha geniş bir nüfusa ve ötürüsıyla köle sayısına sahipti. Fakat özgür-köle oranına nazaran düşünüldüğünde daha epey kölenin yaşadığı kentler de vardı: Aigina, Korinthos ve Khios (Sakız Adası) gibi… En büyük köle kaynağı savaşlardı. Savaşta mağlup olan tarafın halkı, tüm mülkleriyle bir arada galip tarafın malı olurdu. Bunun haricinde tüccarlar da Yunan dünyasının her yanına, Trakyalı, Kapadokyalı ya da İskit köleler taşıyordu. Tıpkı çağdaş vakit içinderda Afrika’dan Yeni Dünya’ya taşınan köleler gibi… Tüccarlar tarafınca getirilen bu köleler kimi vakit halkların kendi ortalarındaki savaşların kurbanı oluyordu. Birtakım durumlarda da istekli olarak satılıyorlardı. örneğin Herodot, Trakyalıların çocuklarını köle olarak sattıklarından bahseder. Yaşadıkları coğrafya niçiniyle madencilik tecrübesi olan Trakyalı ve Paflagonyalı kölelerin birçoğunun direkt gümüş madenlerinde çalışmak üzere satıldığını düşünebiliriz. Ksenophon vaktinde Lavrion’daki Trakyalı kölelerin sayısı kimi küçük Yunan kentlerinin toplam nüfusundan fazlaydı.
SORGULANMAYAN KÖLELİK
Atina’da, bir Atinalı da borçları yüzünden ya da işlediği bir cürmün cezası olarak köleleşebilirdi. Lakin bu hem az rastlanan tıpkı vakitte süreksiz bir durumdu. Kölelerin ezici çoğunluğu Atinalı değildi. Madenlerde çalıştırılan kölelerin de birden fazla yabancıydı ve Yunan dünyasının haricinde yaşayan ırklardandılar. Hatta Yunanca’da bir periyot barbar (Yunan olmayan, yabancı) ve köle sözleri eş manalı olarak kullanılmaya başlanmıştı. Kölelik, hele de yabancı olanın köleliği Yunan toplumu için kanıksanmış ve asla sorgulanmamış bir olguydu. Tarihin tüm devirlerinde toplumun büyük çoğunluğu, temel toplumsal yapı ve kurumları oldukları üzere kabul ederek ve değiştirmeye çalışmadan hayatıştır. Toplumların ortasında, mantığa ya da insani kıymetlere uymasa da dünya kurulduğundan beri varmış üzere gözüken yazılı olmayan kuralları eleştirme hamasetini gösterebilenler ise daima düşünürler, filozoflar olmuştur. Antik Yunan’ın düşün dünyasında entelektüeller tarafınca tartışılmamış, meydan okunmamış mevzu yok üzereydi. Dini inançlar, ahlaki kıymetler, politik sistemler, iktisat, aile, mülkiyet kavramları, akla gelebilecek her şey Yunan ideolojisinin konusu oldu ve cesurca tartışıldı. Tek bir mevzu hariç: Kölelik… Topluma en radikal tenkitleri getiren Platon bile köleliğin devamından yanaydı. İnsanların kardeşliği üzerine şurası felsefi akımlar, Kinikler ya da Stoacılar köleliği yadsımadılar. İlah huzurunda her insanın eşit olduğuna inanan Hıristiyanlar da… Kölelik o kadar doğal bir statüydü ki, köleler bile değiştirmeye uğraşmadılar. Antik Yunan ve Roma toplumlarında köle isyanlarının sayısı toplamda iki elin parmaklarının sayısını geçmedi. Lavrion’da da MÖ 130 senelerına kadar bir köle isyanıyla karşılaşılmadı. Lakin bu tarihte, Sicilya’da başlayan ve dalga dalga ilerleyen köle isyanlarının tesiriyle olsa gerek, maden ocaklarında da denetçilerini öldürerek isyana kalkışan maden köleleri oldu. Bu da Lavrion’un tarihli yegâne isyan olarak kaldı.
EN ÇOK KÖLE DEMOKRASİNİN MERKEZİNDEYDİ
Atina, demokrasinin beşiği, özgür fikrin kaynağı ve büyük filozofların vatanıydı. En epey köle de Atina’da bulunuyordu. Özgür insanlara oranla en epeyce kölenin yaşadığı Sakız Adası, MÖ 6. yüzyıl üzere erken bir tarihte halk meclisini kurmuş, halkının faydasına bir anayasa üretmiş bir merkezdi. Demokrasinin ve eşitliğin merkezleri en epeyce köleyi barındıran yerlerdi. Zira aslında bu demokrasi, kendisi yerine çalışabilecek kölesi olduğu için vaktini siyasetle, sanatla, ideolojiyle ilgilenerek harcayabilme lüksüne sahip olan azınlığın demokrasisiydi. Yunan medeniyetinin üzerinde yükseldiği tabanda köleler ve özgür fakirler vardı. Yani yaşayabilmek için durmadan, dinlenmeden çalışmak zorunda olanlar. Pekala ya emek? Yunanca’da emek kavramını karşılayan bir sözcük bile yoktu. İşleri, para almadan çalışan köleler tarafınca yapıldığı için daha da yoksullaşan, gece gündüz çalışmaya mahkûm fakirler da emeklerinin karşılığını istemediler. Halk meclisinde yer almalarına ve karar sisteminin bir modülü olmalarına karşın, başkanlarından en büyük talepleri borçlarının silinmesi oldu. kimi vakit işsizlik sayesinde, kimi vakit düşük fiyatlı bir kamu hizmetiyle, kimi vakit de tiyatroya fiyatsız biletle ağızlarına bir parmak bal çalındı. Tabi bir de Lavrion’daki gelirlerden hisselerine küçük bir ölçü düşerse sevindiler.
Yunan öncesi dünya, Sümerlerin, Babillilerin, Mısırlıların ve Asurluların dünyası, batıdaki manasıyla özgür insanların olmadığı bir dünya idi. Hükümdar ve etrafındaki küçük bir azınlık haricinde tüm halk köle sayılıyordu. Bu hiyerarşik nizamın ortasında batıdaki üzere bir vatandaşlık kavramı gelişemedi. Lakin kölelik de batıda yaşandığı üzere yaşanmadı. En azından sonuçları batı toplumlarındaki üzere olmadı. Bu bir Yunan keşfi idi: Özgürlük ve köleliğin lakin el ele ilerlemesiyle oluşabilecek bir medeniyet…
*Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Eskiçağ Lisanları ve Kültürleri Kısmı Doç. Dr.