‘Kulüp’ dizisi yayınlandığı günden bu yana bence tam da hak ettiği üzere, epeyce konuşuluyor. Teknik olarak Türkiye’de eşine az rastlanır bir yapım başarısı olan dizi, oyuncuların performanslarıyla da fazlaca özel bir yer edindi şimdiden televizyon tarihimizde. Kulüp’ü kendi has kılan özelliklerden biri de senaryosu elbet. Sanırım Türkiye’de birinci sefer bu biçimde bir yapımda kıssanın merkezinde gayrimüslim karakterler, Yahudi bir aile yer alıyor. Üstelik senaryo, bu karakterlerin etrafındaki olayların ardındaki saikleri kimi vakit açıkça kimi bazı da imalarla ortaya koyuyor. Varlık Vergisi’nden ‘Vatandaş Türkçe Konuş’a, Türk ve Müslüman olmayan azınlıklara devlet eliyle zorbalıktan nihayet 6-7 Eylül pogromuna, ana akımda yapımcıların, senaristlerin, direktörlerin dokunmaya pek cüret edemediği karanlık bir tarihin tesirleri tek tek anlatılıyor üretimde.
Dizinin dramatik tesirinde öykü anlatılırken kullanılan müziklerin de büyük tesiri var. Sefarad Musevilerinin müzikleri, türküleri yepyeni halleriyle birinci kere geniş kitleyle tanıştı mesela ki Yahudi müziğinin tanınan müziğimiz üstündeki tesiri, tanınan müziğe katkısı göz önüne alındığında bu tanışmanın bu derece geç yaşanması biraz da utanç verici aslında. Dizinin farklı kısımlarında yer alan ‘Yo Era Ninya’nın ve kaç Sefarad müziğinin derlemecisi Jak Esim ve bu müziklerin sesi olan Janet Esim’le dizinin birinci dönemi yayınlandığında bir söyleşi yapmıştım. Sanatkarlar, kaybolmaya yüz tutan Ladino lisanından de bahsetmişlerdi o söyleşide. Bir tesiri olur mu bilmem fakat Kulüp yardımıyla milyonlarca izleyici birinci defa bu biçimde bir lisanın varlığından haberdar oldu, bu lisanı birinci kere duydu tahminen de.
Dizinin başarılı bir biçimde, gerçekçilikle çekilmiş, dramatik tesiri yüksek 6-7 Eylül pogromu sahneleri beni bir sorgulamaya gdolayıyor. Tahminen okul kitaplarından, öğretmenlerimizden, büyük medyamızdan değil ancak kimi yiğit sinemacılar yardımıyla dizilerden, sinemalardan öğrenebiliyoruz tarihimizin kimi malum sayfalarını artık. Varlık Vergisi’ni ele alan roman uyarlaması ‘Salkım bayanın Taneleri’ geliyor aklıma mesela, veya onun devamı niteliğindeki ‘Güz Sancısı’nda birinci defa 6-7 Eylül’ün beyaz perdeye yansıması…
Pekala ya müzikler? Tarihi müziklerden okuyabilmeyi düşünmek, buna kalkışmak hayli mu cüretkârca?
Müziği, müzikleri, onları yazanların bu biçimde bir muradı olsun olmasın, yazıldığı tarihi anlamak, okumak için kullanabilir, kıymetlendirebiliriz; en azından teorik olarak. Bu okumanın bir tarafında işin teknik boyutu var: müziğin yapısı, armoniler, makamlar, üsluplar bize periyodun -müziğe dair yahut değil- kimi özellikleri, nitelikleri hakkında bir şeyler anlatır, yanlışsız. Başka yandan, yazılan birinci örneklerinden bu yana müzikler bize yaşanmış olanları, büyük kırılmaları, dramları veya kutlu vesileleri anlatır. Bunu örneklemek için epey uzağa gitmeye gerek yok; 15. ve 16. yüzyıl Anadolu’sunu anlamak için elimizdeki en değerli bilgilerden kimileri Pir Sultan’a, Karacaoğlan’a, Köroğlu’na veya başka ozanlara, aşıklara atfedilen türkülerdir, deyişlerdir. Devrin şartlarında politik bir şuurla yazışmış olsun olmasın, türküleri dikkat kesilip dinlerseniz, halkın şartlarını, insanın kişisel ya da toplumsal bağlantılarının biçimlerini, “aşağıdakiler”in üsttekiler ile bağlantısını, göçleri, kırımları, yıkımları, yenilgileri veyahut zaferleri duyabilirsiniz kelamlarında.
halbuki çağdaş vakit içinderda bu iş “politik müzik” denen cinse havale edilmiş üzere görünüyor ki bu da birçok vakit “protest müzik” olarak anlaşılmalı. Mağlup ya da muzaffer halkın, ezilmişlerin, çalışanın, köylünün emek tarihini, bu tarihte yaşananları, devrimci gayretleri politik müziğin kendine mahsus şeklinde dinlemek, bu tarihin izini bu müziklerde –öyle yahut bu biçimde- sürmek mümkün. Politik müziğin emeli büyük ölçüde de bu esasen. Bir de, Maraş’a, Çorum’a, Sivas’a ve gibisi acı dolu olaylar üzerine yakılmış, artık “türkü” diyebileceğimiz kadar geniş kitlelerce benimsenmiş müzikler var mesela. Bu anlatıcılık mirası ve misyonu, yüzsenelerdır halklarının yaşadıklarını anlatmak için en kıymetli araçları saz ve kelam olan Alevi ozanlarının torunlarına kalıyor büyük ölçüde. Acıyı şahsen kalplerinin tam ortasında, hatta konutlarının ortasında hayatış, hissetmiş olanların yazdığı deyişler, tarihe asla silinmeyecek notlar düşüyor.
Lakin kitleleri etkileyen, travmalar yaratan, hayatları değiştiren büyük toplumsal olaylar başından beri tanınan müziğimizde, müziklerimizde pek yer bulamaz. Buna, “Popüler olanın tabiatına aykırı” diye cevap vermek gerçek değil, burada kelamını ettiğimiz dizi üzere dünyada sayısız tanınan kültür eseri var tam zıddını kanıtlayan. Örneğin James Brown’dan Tracy Chapman’a, Billie Holiday’den Nina Simone’a, Stevie Wonder’a Amerika’nın en ünlü siyah müzikçileri, ülkedeki siyah ayrımcılığına ve bu uğraşın kıymetli anlarına dair müzikler yazıp söylemiş olduler, yeni kuşakta de bunun örneği hayli. Tarihin en ünlü müzik kümesi, “popüler”in tarifini belirleyen Beatles, ülkenin siyasi gündemini bir biçimde müziklerine taşıdı. Misal örnekleri komşumuz Yunanistan’dan en uzaktaki Latin Amerika coğrafyasına kadar farklı ülkelerden de verebiliyoruz. Bizde ise sonlu sayıda örnek haricinde toplumsal politik hadiselerden ve travmalardan uzak duruyor ana akım müzik. Tahminen de “popüler” olabilmek, o denli kalabilmek için bunun gerekli olduğu düşünülüyor.
‘Kulüp’ün bir defa daha hatırlattığı 6-7 Eylül’e dair iki müzik var bildiğim. Ezginin Günlüğü’nün kurucularından Tanju Duru’nun, kümeden ayrıldıktan daha sonra yaptığı ‘Yedi Eylül’ ve bir daha Ezginin Günlüğü’nün 2002 tarihindeki ‘Her Şey Yolunda’ albümünde yer alan Hüsnü Arkan bestesi ‘Signomi’. Arkan çabucak her konserinde bu şarkıyı söylemedilk evvel “signomi”nin Rumca ‘Özür dilerim’ demek olduğunu ve 6-7 Eylül’de ne olduğunu hatırlatıyor dinleyicisine çünkü müzik, bağlamı bilinmeden dinlenirse yalnız bir aşk acısı ve ayrılık müziği üzere duyulabilir:
“Ya bu denizin tuzu / Ya bu martılar, ya bu vapurlar, ya bu yaşanmış yıllar / Düşünüze hiç girmez mi İstanbul?” diye başlayan müzik, “Kaç kara eylül geçti dönmedin geri / Utanıyor artık bak rüzgarlar bile” diye bitiyor. Arkan’ın politik ve toplumsal problemlere şahsi öyküler kurarak dokunduğu “Sigaramın dumanına sarsam, saklasam seni” diye başlayan ‘1980’, Gezi’yi anlattığı ‘Öyle Bir Rüya’ üzere müziklerinde olduğu üzere bu müzikte da büyük bir yazma mahareti var.
Tıpkı şey Tanju Duru’nun ‘Yedi Eylül’ü için de geçerli: “Kış çöker birden, solar iklim / Ses döner geri, kaçar sokak sokak / Kim sorar? niye? Nasıl anlar insan? / Kaç diyor çabucak, bırak hayatını / Dön uzaklara, unut bu yolları.”
Osmanlı müziği dâhil olmak üzere bugünün müziğine gelen yolu açanların epey büyük bir kısmı gayrimüslimlerdi. “Gamzedeyim deva bulmam / Garibim bir yuva bulmam” diyen Tatyos Efendi’yi mi ansak, bugün Türk sanat müziği repertuarında sayısız bestesi olan Artaki Candan’ı mı? Ya da mirasları bugün de torunlarınca sahiplenilen, en büyük yıldızların gerisinde müzik icra eden sayısız müzisyeni mi?… Müslümanların müziğe uzak durduğu uzun yıllar boyunca Osmanlı’da ve genç Türkiye’de müziği icra etmek işi büyük ölçüde Rum, Ermeni, Yahudi müzisyenlere kalmıştı.
Çağdaş tanınan müziğe baktığımızda da farklı bir görünüm görmüyoruz. Garo Mafyan’ın ismini bilmeyen bir müzik dinleyicisi yoktur mesela. Dahası, bu satırların yazıldığı gün, Türkçe pop müziğin tahminen de en kıymetli üç, beş isminden biri olan Onno Tunç’un mevt yıldönümü.
Söylemeye çalıştığım şey, aslında hem bölümün yapısı, birebir vakitte sanatkarların yaşama ve iş yapma etrafları göz önüne alındığında tanınan müziğimizin kozmosunun, 6-7 Eylül üzere bir travmanın ve benzerlerinin görünmez kaldığı bir cihan olmadığı. Bu müziğin kalbinin attığı Beyoğlu’nun başına gelenler, bu müziğin kalbini attıran ve o fecî günlerin de mağduru olan isimlere karşın müziklere girememiş.
Genelleme yapabilecek kadar epeyce örnek vermedim bu yazıda, ötürüsıyla mevzu 6-7 Eylül bağlamıyla sonlu kalsın. bir daha de bu örnekten yola çıkarak, “Acaba tanınan müziğimiz, içine doğduğu toplum açısından hafızasız bir müzik mi?” diye sormak abes değil zannediyorum.
Mevzuyu diğer vesilelerle öbür yazılarda bir daha tartışırız fakat öncesinde Türkçe popun devirlerle, olaylarla, siyasetle, kültürün öbür ögeleriyle münasebetini uzun yıllardır birfazlaca vesilede anlatan sevgili Murat Meriç’in Gazete Duvar’da yazdığı yazıları bir kere daha tavsiye etmiş olayım.
Dizinin dramatik tesirinde öykü anlatılırken kullanılan müziklerin de büyük tesiri var. Sefarad Musevilerinin müzikleri, türküleri yepyeni halleriyle birinci kere geniş kitleyle tanıştı mesela ki Yahudi müziğinin tanınan müziğimiz üstündeki tesiri, tanınan müziğe katkısı göz önüne alındığında bu tanışmanın bu derece geç yaşanması biraz da utanç verici aslında. Dizinin farklı kısımlarında yer alan ‘Yo Era Ninya’nın ve kaç Sefarad müziğinin derlemecisi Jak Esim ve bu müziklerin sesi olan Janet Esim’le dizinin birinci dönemi yayınlandığında bir söyleşi yapmıştım. Sanatkarlar, kaybolmaya yüz tutan Ladino lisanından de bahsetmişlerdi o söyleşide. Bir tesiri olur mu bilmem fakat Kulüp yardımıyla milyonlarca izleyici birinci defa bu biçimde bir lisanın varlığından haberdar oldu, bu lisanı birinci kere duydu tahminen de.
Dizinin başarılı bir biçimde, gerçekçilikle çekilmiş, dramatik tesiri yüksek 6-7 Eylül pogromu sahneleri beni bir sorgulamaya gdolayıyor. Tahminen okul kitaplarından, öğretmenlerimizden, büyük medyamızdan değil ancak kimi yiğit sinemacılar yardımıyla dizilerden, sinemalardan öğrenebiliyoruz tarihimizin kimi malum sayfalarını artık. Varlık Vergisi’ni ele alan roman uyarlaması ‘Salkım bayanın Taneleri’ geliyor aklıma mesela, veya onun devamı niteliğindeki ‘Güz Sancısı’nda birinci defa 6-7 Eylül’ün beyaz perdeye yansıması…
Pekala ya müzikler? Tarihi müziklerden okuyabilmeyi düşünmek, buna kalkışmak hayli mu cüretkârca?
Müziği, müzikleri, onları yazanların bu biçimde bir muradı olsun olmasın, yazıldığı tarihi anlamak, okumak için kullanabilir, kıymetlendirebiliriz; en azından teorik olarak. Bu okumanın bir tarafında işin teknik boyutu var: müziğin yapısı, armoniler, makamlar, üsluplar bize periyodun -müziğe dair yahut değil- kimi özellikleri, nitelikleri hakkında bir şeyler anlatır, yanlışsız. Başka yandan, yazılan birinci örneklerinden bu yana müzikler bize yaşanmış olanları, büyük kırılmaları, dramları veya kutlu vesileleri anlatır. Bunu örneklemek için epey uzağa gitmeye gerek yok; 15. ve 16. yüzyıl Anadolu’sunu anlamak için elimizdeki en değerli bilgilerden kimileri Pir Sultan’a, Karacaoğlan’a, Köroğlu’na veya başka ozanlara, aşıklara atfedilen türkülerdir, deyişlerdir. Devrin şartlarında politik bir şuurla yazışmış olsun olmasın, türküleri dikkat kesilip dinlerseniz, halkın şartlarını, insanın kişisel ya da toplumsal bağlantılarının biçimlerini, “aşağıdakiler”in üsttekiler ile bağlantısını, göçleri, kırımları, yıkımları, yenilgileri veyahut zaferleri duyabilirsiniz kelamlarında.
halbuki çağdaş vakit içinderda bu iş “politik müzik” denen cinse havale edilmiş üzere görünüyor ki bu da birçok vakit “protest müzik” olarak anlaşılmalı. Mağlup ya da muzaffer halkın, ezilmişlerin, çalışanın, köylünün emek tarihini, bu tarihte yaşananları, devrimci gayretleri politik müziğin kendine mahsus şeklinde dinlemek, bu tarihin izini bu müziklerde –öyle yahut bu biçimde- sürmek mümkün. Politik müziğin emeli büyük ölçüde de bu esasen. Bir de, Maraş’a, Çorum’a, Sivas’a ve gibisi acı dolu olaylar üzerine yakılmış, artık “türkü” diyebileceğimiz kadar geniş kitlelerce benimsenmiş müzikler var mesela. Bu anlatıcılık mirası ve misyonu, yüzsenelerdır halklarının yaşadıklarını anlatmak için en kıymetli araçları saz ve kelam olan Alevi ozanlarının torunlarına kalıyor büyük ölçüde. Acıyı şahsen kalplerinin tam ortasında, hatta konutlarının ortasında hayatış, hissetmiş olanların yazdığı deyişler, tarihe asla silinmeyecek notlar düşüyor.
Lakin kitleleri etkileyen, travmalar yaratan, hayatları değiştiren büyük toplumsal olaylar başından beri tanınan müziğimizde, müziklerimizde pek yer bulamaz. Buna, “Popüler olanın tabiatına aykırı” diye cevap vermek gerçek değil, burada kelamını ettiğimiz dizi üzere dünyada sayısız tanınan kültür eseri var tam zıddını kanıtlayan. Örneğin James Brown’dan Tracy Chapman’a, Billie Holiday’den Nina Simone’a, Stevie Wonder’a Amerika’nın en ünlü siyah müzikçileri, ülkedeki siyah ayrımcılığına ve bu uğraşın kıymetli anlarına dair müzikler yazıp söylemiş olduler, yeni kuşakta de bunun örneği hayli. Tarihin en ünlü müzik kümesi, “popüler”in tarifini belirleyen Beatles, ülkenin siyasi gündemini bir biçimde müziklerine taşıdı. Misal örnekleri komşumuz Yunanistan’dan en uzaktaki Latin Amerika coğrafyasına kadar farklı ülkelerden de verebiliyoruz. Bizde ise sonlu sayıda örnek haricinde toplumsal politik hadiselerden ve travmalardan uzak duruyor ana akım müzik. Tahminen de “popüler” olabilmek, o denli kalabilmek için bunun gerekli olduğu düşünülüyor.
‘Kulüp’ün bir defa daha hatırlattığı 6-7 Eylül’e dair iki müzik var bildiğim. Ezginin Günlüğü’nün kurucularından Tanju Duru’nun, kümeden ayrıldıktan daha sonra yaptığı ‘Yedi Eylül’ ve bir daha Ezginin Günlüğü’nün 2002 tarihindeki ‘Her Şey Yolunda’ albümünde yer alan Hüsnü Arkan bestesi ‘Signomi’. Arkan çabucak her konserinde bu şarkıyı söylemedilk evvel “signomi”nin Rumca ‘Özür dilerim’ demek olduğunu ve 6-7 Eylül’de ne olduğunu hatırlatıyor dinleyicisine çünkü müzik, bağlamı bilinmeden dinlenirse yalnız bir aşk acısı ve ayrılık müziği üzere duyulabilir:
“Ya bu denizin tuzu / Ya bu martılar, ya bu vapurlar, ya bu yaşanmış yıllar / Düşünüze hiç girmez mi İstanbul?” diye başlayan müzik, “Kaç kara eylül geçti dönmedin geri / Utanıyor artık bak rüzgarlar bile” diye bitiyor. Arkan’ın politik ve toplumsal problemlere şahsi öyküler kurarak dokunduğu “Sigaramın dumanına sarsam, saklasam seni” diye başlayan ‘1980’, Gezi’yi anlattığı ‘Öyle Bir Rüya’ üzere müziklerinde olduğu üzere bu müzikte da büyük bir yazma mahareti var.
Tıpkı şey Tanju Duru’nun ‘Yedi Eylül’ü için de geçerli: “Kış çöker birden, solar iklim / Ses döner geri, kaçar sokak sokak / Kim sorar? niye? Nasıl anlar insan? / Kaç diyor çabucak, bırak hayatını / Dön uzaklara, unut bu yolları.”
Osmanlı müziği dâhil olmak üzere bugünün müziğine gelen yolu açanların epey büyük bir kısmı gayrimüslimlerdi. “Gamzedeyim deva bulmam / Garibim bir yuva bulmam” diyen Tatyos Efendi’yi mi ansak, bugün Türk sanat müziği repertuarında sayısız bestesi olan Artaki Candan’ı mı? Ya da mirasları bugün de torunlarınca sahiplenilen, en büyük yıldızların gerisinde müzik icra eden sayısız müzisyeni mi?… Müslümanların müziğe uzak durduğu uzun yıllar boyunca Osmanlı’da ve genç Türkiye’de müziği icra etmek işi büyük ölçüde Rum, Ermeni, Yahudi müzisyenlere kalmıştı.
Çağdaş tanınan müziğe baktığımızda da farklı bir görünüm görmüyoruz. Garo Mafyan’ın ismini bilmeyen bir müzik dinleyicisi yoktur mesela. Dahası, bu satırların yazıldığı gün, Türkçe pop müziğin tahminen de en kıymetli üç, beş isminden biri olan Onno Tunç’un mevt yıldönümü.
Söylemeye çalıştığım şey, aslında hem bölümün yapısı, birebir vakitte sanatkarların yaşama ve iş yapma etrafları göz önüne alındığında tanınan müziğimizin kozmosunun, 6-7 Eylül üzere bir travmanın ve benzerlerinin görünmez kaldığı bir cihan olmadığı. Bu müziğin kalbinin attığı Beyoğlu’nun başına gelenler, bu müziğin kalbini attıran ve o fecî günlerin de mağduru olan isimlere karşın müziklere girememiş.
Genelleme yapabilecek kadar epeyce örnek vermedim bu yazıda, ötürüsıyla mevzu 6-7 Eylül bağlamıyla sonlu kalsın. bir daha de bu örnekten yola çıkarak, “Acaba tanınan müziğimiz, içine doğduğu toplum açısından hafızasız bir müzik mi?” diye sormak abes değil zannediyorum.
Mevzuyu diğer vesilelerle öbür yazılarda bir daha tartışırız fakat öncesinde Türkçe popun devirlerle, olaylarla, siyasetle, kültürün öbür ögeleriyle münasebetini uzun yıllardır birfazlaca vesilede anlatan sevgili Murat Meriç’in Gazete Duvar’da yazdığı yazıları bir kere daha tavsiye etmiş olayım.