Dr. Onur Zunal
İçerisinde tapınaklar, sunaklar, yollar ve bir fazlaca farklı onurlandırma anıtını barındıran Klaros, her ne kadar Apollon Tapınağı ve tapımı ile öne çıksa da Arkaik periyottan itibaren kız kardeşi Artemis ve anneleri Leto’ya adanmış tapınak ve sunaklarla da ön planda oldu. Son senelerda yapılan hafriyatlar ise Klaros’un, Didim ve Delphi isimli kehanet merkezlerinden daha evvel kurulmuş olduğunu ortaya koydu. ötürüsıyla Klaros, devrinin ünlü kutsal alanlarından biri olmasının yanı sıra antik dünyadan bildiğimiz kehanet merkezleri içinde en eski olanıdır.
Antik metinler ve arkeolojik datalara nazaran MÖ 13. yüzyılda kurulduğu anlaşılan Klaros’a birinci göç edenler Rhakios önderliğinde Girit’ten gelen bir kümedir. çabucak sonrasında Yunanistan’dan ikinci bir göç dalgası ile bölgeye Apollon kâhini ve kızı Manto gelir. Vatanlarından uzakta yeni bir yere gelen göçmenleri burada yaşayan yerli halk içlerine almak istemez. Bu durum yeni gelenleri bir güç birliği yapmaya iter ve kararında Giritli Rhakios ile Manto evlenir. Manto çabucak sonrasında kehanet merkezini kurar ve buradaki birinci kehanetler onunla yani bir bayan kâhin ile başlar. Klaros’un ünlü olması ise Rhakios ile Manto’nun çocukları olan Mopsos devrine rastlar. Mopsos, MÖ 1220-1170 yılları içinde yaşayan devrin ünlü kâhini hem de da bir fazlaca kentin kurulmasına vesile olmuş bir kişidir. Manto ile kurulan Klaros’ta artık kehanet verme vazifesi Mopsos’a geçer. Bu hem de dişillikten erilliğe evrilen bir müddetç olarak karşımıza çıkar.
FELAKETTEN daha sonra FAL
Klaros’un kuruluşu ve kehanetin başlama serüvenini bu türlü özetledikten daha sonra biraz da kehanet olgusu ve ritüelin nasıl gerçekleştiğinden bahsedelim. Kehanetin söz manası gelecekten haberler vermek/geleceği görmektir. Bu aslında Yunan ilahlar dünyası için değerli bakılırsavlerden bir adedidir. Yunan ilahlar dünyasında bir fazlaca ilah ve tanrıça tıpkı beşerler üzere gündelik işleri/gorevleri ortalarında paylaşmıştır. Bunlar bununla birlikte kendi eşleri, beraberlikleri, hayatları ve zevkleri olan farklı karakterlerdir. İşte kehanet, bu bakılırsavler içinde dinî bir olgu olarak karşımıza çıkar ve ilah Apollon ile ilişkilendirilir. özetlemek gerekirsesı Pagan inancın kâhin rabbi Apollon’dur.
Antik Yunan inancına bakılırsa bir kentin kurulması/taşınması, bir kumandan, kral ya da imparatorun savaşa girmesi durumlarında her vakit kâhine danışılması gereklidir. Olağan danışılan bahisler yalnızca bunlarla da sonlu değil… Zelzeleler ve salgın hastalıklardan daha sonra beşerler ya da kentlerden gelen delegasyonlar, ilahlardan medet umar, onlara sığınırlar. Burada da kâhinin sorularını yöneltip yanıtlar aldığına inanılan ilah Apollon devreye girer. Pekala, Apollon’un kehanetleri nelerdi? Bu soruların karşılıklarını Klaros özelinden yanıtlamaya çalışalım…
KLAROS’UN EN BÜYÜK KEHANETİ
Helenistik Periyot Apollon Klaros Tapınağı.
Klaros’ta gerçekleştirilen en büyük kehanet, tahminen de İzmir’in (Smyrna) kuruluşudur. Büyük İskender, İzmir’i aldıktan daha sonra bugünkü Kadifekale’de (Pagos) uykuya dalar. Düşünde, kendisine uyuduğu yerde bir kent kurulması söylenir. İskender, bu rüyayı yorumlatmak ve yeni kuracağı kentin yerini danışmak üzere Klaros’taki Apollon kahinine başvurmaya karar verir. Lakin, Klaros’a kendisi gelmez, kumandanı Lisimahos’u gönderir. Bu müracaat Klaros’a yapılan birinci şahsi müracaat olarak kayıtlara geçer. Rabbin Lisimahos’a verdiği karşılık şöylekidir: “Kutsal Meles çayının haricindeki Pagos’ta oturacak olan halk, üç hatta dört kat daha memnun olacak.” bu biçimdelikle İskender Kadifekale eteklerinde yeni kenti kurar…
İskender’in akabinde bir başka şahsi müracaat, Roma İmparatoru adayı olan Germanicus’un Klaros’a gelişidir. Germanicus, imparator Tiberius’un evlat edindiği ve daha sonrasında tahta çıkacak olan kişidir. Kendi geleceği ile ilgili sorduğu soru daha sonrası ilah ona üzücü bir karşılık verir: “gelecekte Germanicus’u makûs bir yazgı bekliyor”. Bu kehanetten kısa bir süre daha sonra Germanicus Roma’ya dönemeden yolda hastalanır ve imparator olamadan ölür. Bu satırlardan anladığımız Apollon’un her vakit hoş haberler vermediğidir!
MS 2. yüzyılda hayatış olan ünlü hatip ve entelektüel Aelius Aristides’in de yolu Klaros’a düşer ve Apollon kahinini ziyaret eder. Aristides, bilhassa MS 177’de meydana gelen ve Smyrna’yı epey şiddetli etkileyen zelzele daha sonrasında, devrin Roma imparatoru olan Marcus Aurelius’a hitaben, kentin bir daha yapılanma süreci için yazmış olduğu söylevleri ile bilinir. Aristides, Mısır ve Roma’ya yapmış olduğu seyahatler sırasında kimi rahatsızlıklar geçirir ve bunun tedavisi için Bergama’da (Pergamon) bulunan Asklepion’da uzun mühlet tedavi görür. Aristides, babasının önerisi ile Klaros’a gelir ve İlah Apollon’a hastalığının tedavisi konusunda danışır. Tanrı’nın verdiği karşılık ise: “Pergamon’daki Asklepeios tarafınca iyileştirileceği” olur. Aristides, tavsiye üzerine Pergamon’a sarfiyat ve kendi yazmış olduğu metinlerinden anladığımız kadarıyla da romatizma ağrılarına şifa bulur.
KEHANET RİTÜELİNİN KADEMELERİ
Pekala, Klaros’ta kehanet ritüeli nasıl gerçekleşiyordu? Bu ritüelin ne üzere kademeleri vardı?
Havadan ön ve art Adyton.
Klaros’ta bulunan tapınakta kehanet ile bağlantılı üzeri kemerli iki oda bulunur. Tapınağa ve bu odalara girmedilk evvel bir arınma ritüelinin yapıldığını burada bulunan yazıtlardan anlıyoruz. Arınma, hem de kutsal alana birinci girişten daha sonrasında da yapılır. Bunu günümüzde abdest almak üzere yorumlamak yanlış olmayacaktır. çok ünik bir mimariye sahip olan tapınağa giriş yapıldıktan daha sonra yerin altında bir tünel halinde koridordan ilerlenir. Bu koridora da kuzey ve güneyde iki farklı merdivenle inilir. Kuzey merdiveni kehanet başvurusu için gelenler, güney merdiveni ise kehanet müracaatında bulunup tapınağı terk edenler kullanır. Tapınak ortasında kehanet ile ilgili yer alan ve ön adyton olarak isimlendirilen odalardan birincisi, bir nevi bekleme salonu olarak kullanılır.
Ön Adyton (Bekleme Salonu)
Art adyton olarak isimlendirilen öbür oda ise kutsal olarak kabul edilen su kaynağının bulunduğu alandır. Burada yer alan kuyu epey büyük ihtimalle Klaros’un burada kurulmasına vesile olmuş, çabucak hemen anıtsal mimarinin de olmadığı devirlerde de var olan bir kaynak. Art oda temel kehanetin gerçekleştirildiği yer olarak karşımıza çıkar. Kâhin burada, kehanet gecesi öncesinde bir çeşit istihareye yatar, bu hem de bir nevi oruçtur. Kehanet vakti gelince burada yer alan su kaynağından su içerek orucunu açar. Kâhin ile yalnızca rahip konuşabilir ve danışan bireyden aldığı soruları kâhine, rahip iletir. Kâhin su kaynağından içmiş olduğu su ile orucunu bozar. Burada yer alan kaynak suyu, faylanma ile oluşan ve ortasında taşıdığı mineraller niçiniyle içen şahısta yavaşça bir sarhoşluk yapan bir özelliğe sahiptir. Bu fizikî durum ve ruh hali ile kâhinin ilah Apollon ile temas kurduğuna inanılır. Kendisine yöneltilen soruları ilaha sorar, aldığı karşılıkları ise rahip aracılığıyla danışan şahsa iletir.
Bu kehanet ritüeli geceleri bilhassa de dolunay vaktinde yapılmaktaydı. Mistik bir ortamda gerçekleştirilen bu ritüele tapınağın anıtsal mimarisi ve içerisinde bulunan kült heykellerinin de eşlik ettiğini düşündüğümüzde son derece muazzam bir manzarayı hayal etmek şu anda bile mümkün. Çünkü mermerden inşa edilmiş yaklaşık uzunluğu 46 m., yüksekliği 12 m. olan bir tapınakta kehanet günleri Apollon, Artemis ve Leto’nun 7 m. yüksekliğinde kült heykelleri insanları karşılamaktaydı.
İNSANIN DEĞİŞMEYEN UMUDU
kimi bazı tüm bir kent birtakım bazı da şahsi problemleri için Klaros’a gelen kişi ya da heyetler geleceklerinden daima hoş haberler duymak isteseler de bu daima umdukları üzere olmadı. Fakat sorularına istedikleri cevapları alanlar daha sonrasında bir daha Klaros’a gelip burada ilah için kurban sunularında bulunurdu.
Tapınağa ilişkin kült heykellerinin kopyaları. (Artemis, Apollon ve Leto)
Kehanetin dinî bir olgu olduğu ve kutsal alanda bir ritüele bağlı kalınarak yapıldığının, bu ritüelde yer alan bireylerin din bakılırsavlisi olduğu ve beraberinde bilhassa tüm toplumu ilgilendiren işlerde kesinlikle rabbe müşavere zorunluluğunun yani bir çeşit yaptırımın olduğunun altını bir defa daha çizelim. Bu durum bize aslında günümüz beşerinin binlerce yıl evvel yaşayan atalarından epeyce da farklı bir niyet yapısına sahip olmadığı gerçeğini gösteriyor. Bizler hâlâ geleceği merak etmekte ve daima hoş haberler almayı umut etmekteyiz. Ne de olsa umut olmadan yaşanmaz. İnsanlığın elinde Pandora’nın kutusunun açıldığı andan bu yana kalan ve tahminen de bizleri yaşama bağlı tutan en kıymetli şey de o umuttur…
* Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Klasik Arkeoloji Ana Bilim Kısmı.
İçerisinde tapınaklar, sunaklar, yollar ve bir fazlaca farklı onurlandırma anıtını barındıran Klaros, her ne kadar Apollon Tapınağı ve tapımı ile öne çıksa da Arkaik periyottan itibaren kız kardeşi Artemis ve anneleri Leto’ya adanmış tapınak ve sunaklarla da ön planda oldu. Son senelerda yapılan hafriyatlar ise Klaros’un, Didim ve Delphi isimli kehanet merkezlerinden daha evvel kurulmuş olduğunu ortaya koydu. ötürüsıyla Klaros, devrinin ünlü kutsal alanlarından biri olmasının yanı sıra antik dünyadan bildiğimiz kehanet merkezleri içinde en eski olanıdır.
Antik metinler ve arkeolojik datalara nazaran MÖ 13. yüzyılda kurulduğu anlaşılan Klaros’a birinci göç edenler Rhakios önderliğinde Girit’ten gelen bir kümedir. çabucak sonrasında Yunanistan’dan ikinci bir göç dalgası ile bölgeye Apollon kâhini ve kızı Manto gelir. Vatanlarından uzakta yeni bir yere gelen göçmenleri burada yaşayan yerli halk içlerine almak istemez. Bu durum yeni gelenleri bir güç birliği yapmaya iter ve kararında Giritli Rhakios ile Manto evlenir. Manto çabucak sonrasında kehanet merkezini kurar ve buradaki birinci kehanetler onunla yani bir bayan kâhin ile başlar. Klaros’un ünlü olması ise Rhakios ile Manto’nun çocukları olan Mopsos devrine rastlar. Mopsos, MÖ 1220-1170 yılları içinde yaşayan devrin ünlü kâhini hem de da bir fazlaca kentin kurulmasına vesile olmuş bir kişidir. Manto ile kurulan Klaros’ta artık kehanet verme vazifesi Mopsos’a geçer. Bu hem de dişillikten erilliğe evrilen bir müddetç olarak karşımıza çıkar.
FELAKETTEN daha sonra FAL
Klaros’un kuruluşu ve kehanetin başlama serüvenini bu türlü özetledikten daha sonra biraz da kehanet olgusu ve ritüelin nasıl gerçekleştiğinden bahsedelim. Kehanetin söz manası gelecekten haberler vermek/geleceği görmektir. Bu aslında Yunan ilahlar dünyası için değerli bakılırsavlerden bir adedidir. Yunan ilahlar dünyasında bir fazlaca ilah ve tanrıça tıpkı beşerler üzere gündelik işleri/gorevleri ortalarında paylaşmıştır. Bunlar bununla birlikte kendi eşleri, beraberlikleri, hayatları ve zevkleri olan farklı karakterlerdir. İşte kehanet, bu bakılırsavler içinde dinî bir olgu olarak karşımıza çıkar ve ilah Apollon ile ilişkilendirilir. özetlemek gerekirsesı Pagan inancın kâhin rabbi Apollon’dur.
Antik Yunan inancına bakılırsa bir kentin kurulması/taşınması, bir kumandan, kral ya da imparatorun savaşa girmesi durumlarında her vakit kâhine danışılması gereklidir. Olağan danışılan bahisler yalnızca bunlarla da sonlu değil… Zelzeleler ve salgın hastalıklardan daha sonra beşerler ya da kentlerden gelen delegasyonlar, ilahlardan medet umar, onlara sığınırlar. Burada da kâhinin sorularını yöneltip yanıtlar aldığına inanılan ilah Apollon devreye girer. Pekala, Apollon’un kehanetleri nelerdi? Bu soruların karşılıklarını Klaros özelinden yanıtlamaya çalışalım…
KLAROS’UN EN BÜYÜK KEHANETİ
Helenistik Periyot Apollon Klaros Tapınağı.
Klaros’ta gerçekleştirilen en büyük kehanet, tahminen de İzmir’in (Smyrna) kuruluşudur. Büyük İskender, İzmir’i aldıktan daha sonra bugünkü Kadifekale’de (Pagos) uykuya dalar. Düşünde, kendisine uyuduğu yerde bir kent kurulması söylenir. İskender, bu rüyayı yorumlatmak ve yeni kuracağı kentin yerini danışmak üzere Klaros’taki Apollon kahinine başvurmaya karar verir. Lakin, Klaros’a kendisi gelmez, kumandanı Lisimahos’u gönderir. Bu müracaat Klaros’a yapılan birinci şahsi müracaat olarak kayıtlara geçer. Rabbin Lisimahos’a verdiği karşılık şöylekidir: “Kutsal Meles çayının haricindeki Pagos’ta oturacak olan halk, üç hatta dört kat daha memnun olacak.” bu biçimdelikle İskender Kadifekale eteklerinde yeni kenti kurar…
İskender’in akabinde bir başka şahsi müracaat, Roma İmparatoru adayı olan Germanicus’un Klaros’a gelişidir. Germanicus, imparator Tiberius’un evlat edindiği ve daha sonrasında tahta çıkacak olan kişidir. Kendi geleceği ile ilgili sorduğu soru daha sonrası ilah ona üzücü bir karşılık verir: “gelecekte Germanicus’u makûs bir yazgı bekliyor”. Bu kehanetten kısa bir süre daha sonra Germanicus Roma’ya dönemeden yolda hastalanır ve imparator olamadan ölür. Bu satırlardan anladığımız Apollon’un her vakit hoş haberler vermediğidir!
MS 2. yüzyılda hayatış olan ünlü hatip ve entelektüel Aelius Aristides’in de yolu Klaros’a düşer ve Apollon kahinini ziyaret eder. Aristides, bilhassa MS 177’de meydana gelen ve Smyrna’yı epey şiddetli etkileyen zelzele daha sonrasında, devrin Roma imparatoru olan Marcus Aurelius’a hitaben, kentin bir daha yapılanma süreci için yazmış olduğu söylevleri ile bilinir. Aristides, Mısır ve Roma’ya yapmış olduğu seyahatler sırasında kimi rahatsızlıklar geçirir ve bunun tedavisi için Bergama’da (Pergamon) bulunan Asklepion’da uzun mühlet tedavi görür. Aristides, babasının önerisi ile Klaros’a gelir ve İlah Apollon’a hastalığının tedavisi konusunda danışır. Tanrı’nın verdiği karşılık ise: “Pergamon’daki Asklepeios tarafınca iyileştirileceği” olur. Aristides, tavsiye üzerine Pergamon’a sarfiyat ve kendi yazmış olduğu metinlerinden anladığımız kadarıyla da romatizma ağrılarına şifa bulur.
KEHANET RİTÜELİNİN KADEMELERİ
Pekala, Klaros’ta kehanet ritüeli nasıl gerçekleşiyordu? Bu ritüelin ne üzere kademeleri vardı?
Havadan ön ve art Adyton.
Klaros’ta bulunan tapınakta kehanet ile bağlantılı üzeri kemerli iki oda bulunur. Tapınağa ve bu odalara girmedilk evvel bir arınma ritüelinin yapıldığını burada bulunan yazıtlardan anlıyoruz. Arınma, hem de kutsal alana birinci girişten daha sonrasında da yapılır. Bunu günümüzde abdest almak üzere yorumlamak yanlış olmayacaktır. çok ünik bir mimariye sahip olan tapınağa giriş yapıldıktan daha sonra yerin altında bir tünel halinde koridordan ilerlenir. Bu koridora da kuzey ve güneyde iki farklı merdivenle inilir. Kuzey merdiveni kehanet başvurusu için gelenler, güney merdiveni ise kehanet müracaatında bulunup tapınağı terk edenler kullanır. Tapınak ortasında kehanet ile ilgili yer alan ve ön adyton olarak isimlendirilen odalardan birincisi, bir nevi bekleme salonu olarak kullanılır.
Ön Adyton (Bekleme Salonu)
Art adyton olarak isimlendirilen öbür oda ise kutsal olarak kabul edilen su kaynağının bulunduğu alandır. Burada yer alan kuyu epey büyük ihtimalle Klaros’un burada kurulmasına vesile olmuş, çabucak hemen anıtsal mimarinin de olmadığı devirlerde de var olan bir kaynak. Art oda temel kehanetin gerçekleştirildiği yer olarak karşımıza çıkar. Kâhin burada, kehanet gecesi öncesinde bir çeşit istihareye yatar, bu hem de bir nevi oruçtur. Kehanet vakti gelince burada yer alan su kaynağından su içerek orucunu açar. Kâhin ile yalnızca rahip konuşabilir ve danışan bireyden aldığı soruları kâhine, rahip iletir. Kâhin su kaynağından içmiş olduğu su ile orucunu bozar. Burada yer alan kaynak suyu, faylanma ile oluşan ve ortasında taşıdığı mineraller niçiniyle içen şahısta yavaşça bir sarhoşluk yapan bir özelliğe sahiptir. Bu fizikî durum ve ruh hali ile kâhinin ilah Apollon ile temas kurduğuna inanılır. Kendisine yöneltilen soruları ilaha sorar, aldığı karşılıkları ise rahip aracılığıyla danışan şahsa iletir.
Bu kehanet ritüeli geceleri bilhassa de dolunay vaktinde yapılmaktaydı. Mistik bir ortamda gerçekleştirilen bu ritüele tapınağın anıtsal mimarisi ve içerisinde bulunan kült heykellerinin de eşlik ettiğini düşündüğümüzde son derece muazzam bir manzarayı hayal etmek şu anda bile mümkün. Çünkü mermerden inşa edilmiş yaklaşık uzunluğu 46 m., yüksekliği 12 m. olan bir tapınakta kehanet günleri Apollon, Artemis ve Leto’nun 7 m. yüksekliğinde kült heykelleri insanları karşılamaktaydı.
İNSANIN DEĞİŞMEYEN UMUDU
kimi bazı tüm bir kent birtakım bazı da şahsi problemleri için Klaros’a gelen kişi ya da heyetler geleceklerinden daima hoş haberler duymak isteseler de bu daima umdukları üzere olmadı. Fakat sorularına istedikleri cevapları alanlar daha sonrasında bir daha Klaros’a gelip burada ilah için kurban sunularında bulunurdu.
Tapınağa ilişkin kült heykellerinin kopyaları. (Artemis, Apollon ve Leto)
Kehanetin dinî bir olgu olduğu ve kutsal alanda bir ritüele bağlı kalınarak yapıldığının, bu ritüelde yer alan bireylerin din bakılırsavlisi olduğu ve beraberinde bilhassa tüm toplumu ilgilendiren işlerde kesinlikle rabbe müşavere zorunluluğunun yani bir çeşit yaptırımın olduğunun altını bir defa daha çizelim. Bu durum bize aslında günümüz beşerinin binlerce yıl evvel yaşayan atalarından epeyce da farklı bir niyet yapısına sahip olmadığı gerçeğini gösteriyor. Bizler hâlâ geleceği merak etmekte ve daima hoş haberler almayı umut etmekteyiz. Ne de olsa umut olmadan yaşanmaz. İnsanlığın elinde Pandora’nın kutusunun açıldığı andan bu yana kalan ve tahminen de bizleri yaşama bağlı tutan en kıymetli şey de o umuttur…
* Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Klasik Arkeoloji Ana Bilim Kısmı.