Müzik kültürüyle derinlemesine ilgili olan dinleyici bir biçimde Janet ve Jak Esim’in müziğiyle, albümleriyle karşılaşmıştır bu ülkede. Sefarad müziğini yalnız Türkiyeli dinleyiciye değil, dünyaya tanıtan albümleri, dünyanın biroldukça ülkesinde verdikleri konserlerle bir müzik mirasının en değerli temsilcileri olan ikili, 80’li senelerdan bugüne fazlaca özel bir yerde duruyor. Erkan Oğur, Bülent Ortaçgil, Nezih Yeşilnil, Yahya Dai üzere daha kaç sanatkarın da albümlerine ve konserlerine dâhil olduğu ikilinin özel ve özgün müziği, bakılırsace sonlu bir müziksever etraf tarafınca beğenilir ve dinlenilirken, bu ay yayınlanan ve büyük ilgi goren ‘Kulüp’ dizisiyle birlikte hem Sefarad Yahudi kültürüne, Ladino lisanına, birebir vakitte bu halkın kültürüne ve bilhassa müziğine yönelik bir ilgi ortaya çıktı. Dizide söylenen ‘Yo Era Ninya’ üzere birçok Sefarad müziğini derleyen Jak Esim ve bu müziğe yıllardır sesiyle eşsiz bir katkı sunan Janet Esim’le Sefarad müziğini, kaybolmaya yüz tutan Ladino lisanını ve alışılmış ‘Kulüp’ dizisini konuştuk.
Siz 80’li senelerdan bu yana Sefarad Musevilerinin müzikleri üzerine tüm dünyada çalışmalar yapıyorsunuz. Albümler, konserler… Çok az tanınan bir kültür, lisan ve müzik bu. Bize biraz tarihi bilgi verebilir misiniz?
Jak Esim: Bu müziğin en az 500 yıllık bir tarihi var. 1492’de İspanyol Engizisyonundan kaçan İspanyol Yahudileridir. Bunlar İspanyol Musevilerinin yüzde 30’unu teşkil ediyor, yüzde 70’i orada kaldı, dinlerini değiştirmek zorunda kaldılar. Hatta devrin hahambaşısı bile orada kalmayı tercih etti. İspanya’dan kaçanlar fazlaca dindar Musevilerdi, İspanya’nın en dindar Yahudileriydi. hiç bir biçimde Hıristiyanlığı kabul etmeyenler yani. Zira kalanların değerli bir kısmı Hıristiyanlığa döndüklerini söyleseler de bâtın halde kendi dinlerini yaşamaya devam ettiler, doğal vakit içerisinde asimile oldular. Lakin göç edenler, dinlerini, geleneklerini bilinmeyen yaşamayı da kabul etmeyecek derece dindar olanlardı, her şeylerini orada bırakarak kaçtılar. Kıymetli bir kısmı Osmanlı’ya sığındı, bir kısmı Doğu Avrupa’ya, bir kısmı Kuzey Afrika’ya… Alışılmış birliktelerinde de kendi kültürlerini taşıdılar. Sefarad müziği de de o toplumun müziği, 15. yüzyıl devrinin İspanyol müziğini de taşıdılar birliktelerinde. Endülüs’ü, müzikte birinci hayli sesliliği ortasında barındıran romansları ve geleneklerine olan bağlılıklarından dolayı bunu günümüze kadar getirdiler. Doğal bu ortada toplum, etkileşmiş olduğu toplumlardan da bir ekip şeyler aldı, hem lisanda, hem müzikte ve özgün bir hale büründü Sefarad müziği.
‘LADİNO LİSANI BİZDEN daha sonra YOK OLACAK’
Bütün bu coğrafik dağınıklığa ve bu halkın gittikleri yerlerin müziklerinden de etkilenmiş olmalarına karşın bu müziğin bugün her yerde ortak nüveleri var değil mi?
Jak Esim: örneğin Fas, Tunus bölgesine göç edenlerin ortaya koyduğu müzik alışılmış daha farklı, ya da Hollanda’ya göç etmiş olanların hayli daha Batılı… Ancak ortak romanslarımız var. Yani 15. yüzyıldan günümüze taşıdığımız romanslar ortak romanslar. Biz burada daha makamsal halini korumuşuz. Şöyle de bir şey var ki, bu müziğin epey evvelce nasıl yorumlandığını bilemiyoruz zira elimizde kayıtlar yok. En eski kayıtlar, 1910’larda Türkiye’de çıkan taş plaklar. Haim Efendi’nin kayıtları, gerisinden İzak Algazi; Sefarad müziğinin birinci kayıtları bunlar. Onları dinlediğimizde büsbütün makamsal yapıda, olağan klasik Türk müziği tutumuyla söylenen müziklerle karşılaşıyoruz.
Kelamını ettiğiniz iki ismin epeyce sayıda klasik Türk musikisi kaydı da var. İnsanın aklına, “Acaba Sefarad müziğini yorumlarken bu tesirin altında oldukça kaldılar mı?” diye bir soru geliyor.
Jak Esim: Bundan epey emin değiliz, bilemiyoruz. Dediğim üzere, daha evvel, mesela 200, 300 yıl evvel bu müziklerin nasıl yorumlandığına dair bilgimiz yok. Fakat birinci dinlediğimiz kayıtlarda makamsal yapı epeyce bariz. Endülüs tesiri de var, onu da kimi yapıtlarda fazlaca net görüyoruz. Bu tesirin 500 yıldır müzikte bu kadar net görülebilmesini de Musevilerin geleneklerine olan bağlılıklarıyla açıklayabiliriz. Hem lisanlarını, hem kültürlerini yüzsenelerca yaşatmayı başardılar.
Lakin maalesef biz bu kültürün son jenerasyonuyuz. Ne lisanı, ne de bu kültürü bir daha sonraki jenerasyona devredemedik. Bu yalnızca azınlık olmakla ilgili değil. Bakıyoruz, birebir topraklarda yaşayan başka azınlıklar kültürlerini, lisanlarını koruyabilmişler. Ermeniler ve Rumlar kendi lisanlarını konuşabiliyor, yeni kuşaklara bu lisanı öğretebiliyor. Çok acı ki bizden daha sonra bu lisan de yok olacak artık.
Bunun niçinleriyle ilgili görüşünüzü merak ediyorum…
Jak Esim: Bununla ilgili tezler de yazıldı, büyük araştırmaların konusu bu. Birfazlaca farklı sebebi var. örneğin vaktinde açılan Fransız ekolündeki okullar… bu biçimde Fransızca tesirindeki kültür dayatıldı bizim toplumumuza. Bu okullara toplumun daha varlıklı bölümünün çocukları gidebildi, sonuçta da Yahudi toplumu ortasında bir sınıf ayrımı ortaya çıktı. Fransızca konuşanlar üst sınıftan, Ladino konuşanlar ise aşağı katmandan sayıldı. Hala devam eder bu. örneğin Büyükada’daki Anadolu Kulübü’ne gidersiniz, Yahudi toplumunun yazın fazlaca gittiği bir yerdir orası, orada Museviler kendi ortalarında Fransızca konuşurlar. Ladino konuşmak abes kaçar, aşağı sınıfın lisanı sayılır. Bu daima bu biçimde oldu, aşağılandı bu lisan aslında. Tahminen en değerli niye bu. İkinci sebep, okullarımızda Ladino dersi verilmemesi. Yalnızca İbranice eğitim verildi ki o da hayli azdı. Müfredat büsbütün Türkçeydi. Cumhuriyetin birinci senelerındaki ‘Vatandaş Türkçe Konuş’ kampanyaları vesaire. Biroldukça etken var. Bir de natürel lisan öbür azınlıkların lisanı üzere değil, Ortaçağ İspanyolcası. ötürüsıyla biroldukça terimi kapsamıyor. örneğin 15. yüzyılda çatal olmadığı için Ladino lisanında çatal sözünün karşılığı yok. Çatal ortaya çıkınca biz çatal sözünü Rumcadan almışız, “pironi”den “piron” diye. Ancak İspanyollarda “piron” diye bir şey yok örneğin, ben İspanya’da “piron” deyince o denli bakıyorlar yüzüme. Lisan de muhtaçlık duyduğu sözleri konuşulduğu yerlerdeki toplumlardan etkilenerek alıyor. Ladino özgün bir lisan oldu olağan lakin korunması da güç oldu bu niçinle zira muhtaçlıkları karşılamadı. Bu da lisanın sürdürülememesinin kıymetli bir sebebi.
Janet Esim: Lakin bizim çocuklarımıza soracak olursanız bizim yüzümüzden, zira biz onlara öğretmedik. Çuvaldızı kendimize batırmalıyız.
Jak Esim: Evet, öğretmedik. Biz de Türk okullarına gittik, ötürüsıyla Türkçeyi konuşmak daha kolay geldi, konutlarda de daima Türkçe konuştuk. Biz ise Ladinoyu meskenlerde öğrenmiştik, büyüklerle konuşarak.
Hem Sefarad müziğine yansıyan, hem sizin albümlerinize yansıyan bir hüzün, bir melankoli var külçeşidinizde. Hatta albüm isimlerinizde bile gorebiliyoruz bunu; ‘Antik Bir Hüzün’, ‘Birkaç Sonsuzluk Anı’ gibi… Hele artık konuştuklarımızı, bu lisanın yok olmaya yüz tuttuğunu da düşününce. Lakin bu biçimde bakınca, sizin yıllardır yapıyor olduğunu şeyin ne kadar değerli olduğunu da anlıyoruz. Bu müziği ortaya çıkarmak, tanıtmak, kaydetmek… Sizi bu müziğe yönelten, bu müzikle ilgili araştırmalar, derlemeler yapmanızı sağlayan neydi? Yalnızca büyüklerden duymak, dinlemek değildi herbiçimde zira büyürken farklı biçimlerde müziklerle de illa ki tanışmışsınızdır.
Jak Esim: Aslında benim müziğe olan merakım ve müzik yapma isteğimdi. İnsan kendi külçeşidinin müziğini yapmak ister alışılmış. Ha biz de gençliğimizde dünyayı kasıp kavuran müziklere ilgi duyduk alışılmış, tanınan müzikleri çalıp söylerdim, lakin bu müziğe özel bir ilgim vardı. Çok küçük yaşlarda örneğin, çabucak hemen hiç bir kültürel şuurum yokken yaşlıların söylemiş olduği Sefarad müziklerini kaydetmiştim. çabucak hemen derlemenin ne demek olduğunu bilmiyorum lakin o yaşta derlemeler yapmıştım aslında. “Evde söylemiş olduğin şu şarkıyı okusana, fazlaca hoş, ben de kaydedeyim” diye kayıtlar yaptım ve o kayıtlar hâlâ bende durur. Birfazlaca şarkıyı da o epey erken yaşlarda aldığım kayıtlardan derleyip yapmışımdır. ‘Durme Durme’ oradan çıktı örneğin.
Janet Esim: Benimse hiç ilgim yoktu. Ankara’da doğdum büyüdüm, konutun ortasında büyüklerden duyardık olağan fakat o yaşlarda ben hiç önemsemezdim. Müzik söylemeyi epeyce severdim, arkadaşlarım beni konservatuvara yönlendirmek isterdi mesela. Evlendiğimiz vakit da bir müddet uzak durdum aslında lakin daha sonrasında baktım olmuyor. Bu ortada Erkan Oğur bir belgesel için bir ninni söylememi istedi, ben de bu işin içine girmiş oldum. Olağan müzikleri fazlaca seviyorum. Anladığım, konuşabildiğim bir lisan olduğu için de daha içten okuyorum. Bu işte benim epeyce severek müzik söylemek üzere bir emeğim var yalnızca, lakin araştırmalar, derlemeler, bir bilgi hazinesi yaratma işi Jak’ın.
Nasıl bir araştırma alanınız var Sefarad müziği için? Çok sayıda müzik, türkü derlediniz, bu yalnızca aile etrafında olacak bir şey değil.
Jak Esim: Çok geniş çerçevede çalışmalar yaptım, fazlaca gezdim hem Türkiye’de, hem dünyada. Lakin bugün artık kaynak kalmadı zira bizim kaynaklarımız doğal olarak insanlardı. O nesil ya da nesiller artık hayatıyor. Eski kaynaklardan, yaptığımız derlemelerden yine gözden geçirmelerle yeni yapıtları repertuara katmak üzere şeyler yapabiliriz.
”KULÜP’TE BİZ YOKUZ LAKİN HERKES BİZİM MÜZİKLERİMİZİ PAYLAŞIYOR’
‘Kulüp’ dizisi yardımıyla Sefarad Musevileri ve Ladino lisanı ve müziği son günlerde oldukçaça konuşulur oldu. Büyük bir beğeni topladı dizi, ayrıyeten merkezdeki karakterlerin bu boyutta bir işte tahminen birinci kere azınlıklardan olması da epey değerli bulundu. Siz izlediniz mi diziyi?
Janet Esim: İzledim ve beğendim. Çok emek verilmiş, fazlaca büyük bir yapım, yadsımamak lazım. Alışılmış ki ufak tefek biroldukca sorun da gördük ancak bu biçimde bir işte yanlışların olmaması mucize olurdu. Emek verilmiş her şeye hürmet duymak gerektiğini düşünüyorum. Ayrıyeten ayrıntılara da dikkat edilmiş, aksanlar hoş, çok güzel konuşulmuş Ladino. Matilda’nın bir Şabat duası sahnesi var örneğin, çok başarılı.
Jak Esim: Çok uygun bir çalışma yapılmış alışılmış. Dizi yapılırken toplumumuzdan bireylere danışılmış olması da hakikat. Doğal ufak tefek problemler var, kimi detaylara bakmak lazım bu açıdan. Örneğin dizinin ana karakteri Matilda, dizinin en başında Yahudi şivesiyle konuşurken dizinin devamında klasik Türk şivesiyle konuşuyor. Müzik konusunda ise söyleyecek daha epeyce şeyim var doğal. Müziklerden kelam etmiyorum fakat dizinin genel müzikal altyapısını sıradan buldum. Hususa ve anlatılan periyoda hayli oturtamadım. Daha özgün, daha klasik bir müzik şekli, altyapısı benimsenebilirdi. Bu dikkatimi çekti. Müziklere gelince… ‘Yo Era Ninya’ hoş okunmuş, müzikal açıdan bir sorun yok. Lakin bilmediğiniz bir lisanda bir müzik söylüyorsanız orada epeyce dikkat etmeniz gerekir. Şayet danışmanınız da sizi yanlış yönlendirirse kusur yapma ihtimaliniz yüksek. Dünya çapında bir kanalda bir iş yapıyorsunuz lakin örneğin ‘Yo Era Ninya’da kelamlar yanlış okunuyor. örneğin “sufrir” yerine “sofrir” demiş. Sufrir “acı çekmek”, sofrir ise “kızartmak” demek. Ne ilgisi var kızartmanın? Medz Bazar diye bir küme var, onlar da yorumlamıştı bu şarkıyı, oradaki aranjmanın benzerini yapmışlar dizi için de. Esinlendiklerini anlıyoruz zira Medz Bazar da tıpkı yanılgıyı yapmış sözlerde, onlar da “sofrir” demiş. Ayrıyeten dizideki yorumlarda prozodi, yani müzik kelamlarında vurgu, hece yanlışları var, o lisanı bilen kişi o yanılgıları yapmaz.
Biraz samimi bir yorum yapacağım; ben bu diziye denk geldiğimde sizin bu işin bir yerinde kesinlikle olduğunuzu düşündüm. Hele de sizin derlediğiniz ‘Yo Era Ninya’yı duyar duymaz… Lakin araştırınca diziyle bir bağınız olmadığını gördüm ve açıkçası buna epey şaşırdım. esasen bu hususta da yalnız değilim, toplumsal medyada, gazete yazılarında diziyle ilgili konuşulurken daima isminiz geçiyor.
Jak Esim: Tahminen de dünyada görülmüş birinci örnek; bir dizide bir müzik kullanılıyor ama o müzik öteki bir sanatkarın okuduğu kaydı “patlatıyor”. Açın bakın internete, herkes bizim müziğimizi paylaşıyor. Biz daha diziyi izlemeden hayli şaşırdık, “ne oluyor ya?” dedik. Beşerler bizi sahiplenmişler, sinema imgelerinin altına bizim albümlerdeki ‘Yo Era Ninya’yı kullanarak biroldukca görüntü üretmişler ve dizide güya bu kayıt dönmüş üzere bizim müziğimizi paylaşmışlar. Bu ne demek? Siz ‘Delilah’ı hatırlayınca kimden hatırlarsınız? Tom Jones’tan olağan. Bu da biraz o denli oldu sanıyorum.
Bu ortada bizi aradılar müziğin hakları için, biz de olur dedik. Evvel bizim yaptığımız yorumu kullanacaklarını söylemiş olduler, daha sonra “Biz yapabilir miyiz?” diye sordular. bu biçimde bir irtibatımız oldu ancak daha sonra birden teğe alakamız kesildi. niye bilmiyorum lakin bu biçimde bir karar aldılar. Doğal bunun niçinini onlara sormak lazım. Şunu söyleyeyim, bu dizi yapılırken rastgele bir biçimde bizden danışmanlık üzere bir talepleri olmadı.
Benim bununla ilgili bir teorim var lakin olağan emin değilim, paylaşmak da istemem. Yani bizim cemaat ortasında kiminle görüştüklerini, kimlerin akıl verdiğini iddia edebiliyorum lakin bir yorum yapamıyorum.
‘YAHUDİ CEMAATİ YAPTIĞIMIZ İŞİ HİÇ SAHİPLENMEDİ’
Cemaat, sizin üzere kültür işçileri haricinde, sahip çıkıyor mu bu kültüre?
Janet Esim: Dün verdiğimiz konsere siz de geldiniz, görmediniz mi? Bizim toplumumuzdan neredeyse kimse yoktu. Birkaç arkadaşımız vardı yalnızca, genelde de bu biçimdedir.
Jak Esim: Hiç sahiplenmediler. Bizim genel bir halimiz var olağan, o da etkiliyor. Biz cemaat içerisinde daha demokratik kanaldayız, şu anda Yahudi cemaati büsbütün antidemokratik bir yapıya sahip, yıllardır daima bu biçimde, tahminen bundan da kaynaklanıyor olabilir. Ben cemaat içerisinde muhalif oldum daha demokratik bir görüşe sahip olduğum için.
Öbür bir bahse değinelim istiyorum. Siz yurtharicinde yıllardır konserler veriyorsunuz, hatta 1992’de Alman Müzik Eleştirmenleri Mükafatı üzere epeyce itibarlı bir ödül de aldınız. Biz, bir süre sizin grubunuzla turnelere çıkan Bülent Ortaçgil’le de bunu konuşmuştuk, o Avrupa’daki dinleyicinin sizin müziğinize ne kadar ehemmiyet verdiğini, konserleri ne kadar ihtimamla dinlediğini anlatmıştı. Müziğe, kültüre bir kadirşinaslık var değil mi oralarda? Bunu, Türkiye ile kıyaslayarak soruyorum…
Jak Esim: Siyasi iktidarların mantalitesinin değişmesiyle bunun da değişeceğiniz düşünüyorum. Bakın biz uzun yıllardır bu müziği yapıyoruz, müzik ömrümüzde birinci sefer İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nin bir salonunda konser verdik. Sizin Ortaçgil’le yaptığınız kitapta Bülent anlatmış, onun 80’lerin sonunda İzmir televizyonunda yaptığı bir program vardı, bir kısma bizi davet etti. Ben dedim ki, “Türkiye burası, bunlar bizi çıkarmazlar televizyona Yahudi olduğumuz için.” Tam uçağa bineceğiz, telefon ettim, dediler ki “Aman gitme gitme, iptal oldu.” Hakikaten Bülent de buna protesto olarak o programı bitirdi. Ben “toplum ilgisizdir” diyemiyorum. Karşılarında goremediler ki. Yoksa kapalı bir ilgi var, bakın bu diziyle nasıl da ortaya çıktı, hatta bizim müziğimizi sahiplendiler.
Sizi Türkiye’de sahnelerde sık bakılırsamiyoruz ancak yurtharicindeki ilgi devam ediyor. Sanırım yakın vakitte bir İspanya turnesinden döndünüz…
Janet Esim: Cordoba’da bir şenliğe davet edildik. Orada şu biçimde bir kural varmış, birkaç gün farklı Sefarad sanatkarları sahneye çıkacak lakin dinleyici bu konserlerden yalnızca birine gidebiliyor Covid tedbirleri gereği. Yani bir konseri seçmek zorundasınız. Oradaki konser benim için fazlaca özel oldu zira kalabalık ve ilgili bir dinleyici, o şenlikte bizi dinlemeyi tercih etmiş. Çok değerli diğer sanatkarlar da vardı lakin o dinleyici onlara gidememe değerine bizim konserimize gelmeyi seçmiş. Her şey epey hoştu. Dinleyici hayli saygılıydı, yalnızca dinlemek isteyen gelmiş. O denli konserleri fazlaca seviyorum.
Jak Esim: İki ay evvel gittik. Cordoba’daki şenlikten daha sonra Madrid’de özgün müziklerin icra edildiği bir salonda konser yaptık. Akabinde da Barselona’da farklı dinlere, o dinlerin kültürlerine adanmış bir şenlikte bir konser yaptık Yahudi cemaati ismine.
Sanatkarların birçoğu artık toplumsal medyayı kullanıyor, müziklerini canlı söyleyip, çalıp kaydediyor ve oralarda paylaşıyor. Siz bunu düşünüyor musunuz?
Jak Esim: Evet, düşünüyoruz. Hiç duyulmamış eserler var, onları yapıp bu türlü paylaşalım istiyoruz fakat bunu nasıl bir formülle yapacağımıza karar veremedik. Biz yeterli bir kayıt yapıp, o kaydı imajlı yapıp paylaşmak istiyoruz. Fakat dediğim üzere, bunun dağıtımını nasıl yapacağımıza karar vermedik. Çalıştığımız şirketle mi yaparız, kendimiz mi altından kalkamaya çalışırız bunu çabucak hemen bilmiyoruz.
Artık bu biçimde bir şeyleri kaydetmek, paylaşmak deyince aklıma Çekirdek Sanatevi geliyor alışılmış. Siz de, Jak Beyefendi, aslında orada başladınız bu serüvene. Orası fazlaca değerli bir hazineydi. Biraz bahsedebilir misiniz?
Jak Esim: Biz klasik gitarcı Cem İkiz’le bir arada çalışıyorduk, Janet çabucak hemen bize katılmamıştı. Ben Cumhuriyet gazetesi okuruydum, gazete de dayanak veriyordu oraya, ilanları yayınlıyordu ki bu biçimde Cumhuriyet haricinde hiç bir gazetede kültür-sanat sayfası yoktu. Ben de o sayede haberdar oldum, gittim. Fikret Kızılok’a çalışmalarımdan bahsettim, o da “Gelin burada dinleti yapın, çabucak haftaya başlayın” dedi. O denli başladı, orada iki periyot konserler yaptık. Çok keyifli olduk zira o bizim başlangıç nüvemiz oldu. Sefarad müziğini dünyaya tanıtmanın çekirdeği de oldu orası. Erkan’la, Bülent’le de orada tanıştık. ötürüsıyla Janet & Jak Esim Ensemble’ı da orada oluşturmuş olduk.
‘SEFARAD KÜMESİ BİR BALONDU, SÖNDÜ’
Bu denli emek, çok araştırma, derleme, kayıt… Bütün dünya kültür mirası açısından fazlaca değerli bir şey yaptınız bu müziği insanlara tanıtarak. Bunun maddi karşılığı olduğunu aslına bakarsanız düşünmüyorum fakat manevi olarak karşılığını aldığınızı düşünüyor musunuz?
Jak Esim: Bu bir misyon. Bu müzikten maddi bir gelirimiz neredeyse hiç olmadı, daima sembolikti. Yol parası üzere şeyler yani… Biz de aslına bakarsanız işin maddi tarafını hiç düşünmedik, bu bizim için bir moral kaynağı oldu. Bu müziği dünyaya tanıtma misyonunu yerine getirdiğimizi düşünüyoruz. Bakın bugün benim derlediğim biroldukça Sefarad müziği, dünyanın biroldukca yerinde sanatkarlar, kümeler tarafınca ica ediliyor. Birçoğu da fazlaca farklı biçimlerde icra ediyor, bu epey hoşuma gidiyor. Birilerinin Sefarad müziği icra etmesi, hatta bizim müziklerimizi icra etmesi bizi keyifli eder, kâfi ki yanlışsız icra etsinler.
Daha genç kuşakta bu müziği yapanlar, araştıranlar var mı?
Jak Esim: Bunun en değerli örneği Sefarad kümesi. Biliyorsunuz, bir devir hayli da popülerdi. Sefarad müziklerini özgün lisanında ve Türkçe kelamlar yazarak icra ettiler. Ben kümenin solisti Sami’yi biliyorum, epeyce uygun bir sesi var, fazlaca uygun bir tenor. Birinci defa bu biçimde bir işe giriştiklerinde ben epey umutluydum, diyordum ki “Biz bunu bir daha sonraki nesle devredebildik en azından. Onlar bu bayrağı taşıyacaklar.” çabucak hemen CD’lerini almamıştım, birinci konserlerine gittim, hayal kırıklığına uğradım. Arabeskleştirmişlerdi her şeyi. Sesiniz epey âlâ olabilir, fazlaca yeterli bir müzikçi olabilirsiniz fakat hal epey kıymetli, kültürel bakış epeyce kıymetli. Buna dikkat edemedikleri için o bir balon oldu ve söndü. Doğal bizim kültürümüzün tanınması açısından bir rolü oldu zira epey tanınan bir gruptu, bütün televizyonlarda görünüyorlardı.
Gençler içinde bu müziği yapan kalmadı daha sonrasında da.
Siz 80’li senelerdan bu yana Sefarad Musevilerinin müzikleri üzerine tüm dünyada çalışmalar yapıyorsunuz. Albümler, konserler… Çok az tanınan bir kültür, lisan ve müzik bu. Bize biraz tarihi bilgi verebilir misiniz?
Jak Esim: Bu müziğin en az 500 yıllık bir tarihi var. 1492’de İspanyol Engizisyonundan kaçan İspanyol Yahudileridir. Bunlar İspanyol Musevilerinin yüzde 30’unu teşkil ediyor, yüzde 70’i orada kaldı, dinlerini değiştirmek zorunda kaldılar. Hatta devrin hahambaşısı bile orada kalmayı tercih etti. İspanya’dan kaçanlar fazlaca dindar Musevilerdi, İspanya’nın en dindar Yahudileriydi. hiç bir biçimde Hıristiyanlığı kabul etmeyenler yani. Zira kalanların değerli bir kısmı Hıristiyanlığa döndüklerini söyleseler de bâtın halde kendi dinlerini yaşamaya devam ettiler, doğal vakit içerisinde asimile oldular. Lakin göç edenler, dinlerini, geleneklerini bilinmeyen yaşamayı da kabul etmeyecek derece dindar olanlardı, her şeylerini orada bırakarak kaçtılar. Kıymetli bir kısmı Osmanlı’ya sığındı, bir kısmı Doğu Avrupa’ya, bir kısmı Kuzey Afrika’ya… Alışılmış birliktelerinde de kendi kültürlerini taşıdılar. Sefarad müziği de de o toplumun müziği, 15. yüzyıl devrinin İspanyol müziğini de taşıdılar birliktelerinde. Endülüs’ü, müzikte birinci hayli sesliliği ortasında barındıran romansları ve geleneklerine olan bağlılıklarından dolayı bunu günümüze kadar getirdiler. Doğal bu ortada toplum, etkileşmiş olduğu toplumlardan da bir ekip şeyler aldı, hem lisanda, hem müzikte ve özgün bir hale büründü Sefarad müziği.
‘LADİNO LİSANI BİZDEN daha sonra YOK OLACAK’
Bütün bu coğrafik dağınıklığa ve bu halkın gittikleri yerlerin müziklerinden de etkilenmiş olmalarına karşın bu müziğin bugün her yerde ortak nüveleri var değil mi?
Jak Esim: örneğin Fas, Tunus bölgesine göç edenlerin ortaya koyduğu müzik alışılmış daha farklı, ya da Hollanda’ya göç etmiş olanların hayli daha Batılı… Ancak ortak romanslarımız var. Yani 15. yüzyıldan günümüze taşıdığımız romanslar ortak romanslar. Biz burada daha makamsal halini korumuşuz. Şöyle de bir şey var ki, bu müziğin epey evvelce nasıl yorumlandığını bilemiyoruz zira elimizde kayıtlar yok. En eski kayıtlar, 1910’larda Türkiye’de çıkan taş plaklar. Haim Efendi’nin kayıtları, gerisinden İzak Algazi; Sefarad müziğinin birinci kayıtları bunlar. Onları dinlediğimizde büsbütün makamsal yapıda, olağan klasik Türk müziği tutumuyla söylenen müziklerle karşılaşıyoruz.
Kelamını ettiğiniz iki ismin epeyce sayıda klasik Türk musikisi kaydı da var. İnsanın aklına, “Acaba Sefarad müziğini yorumlarken bu tesirin altında oldukça kaldılar mı?” diye bir soru geliyor.
Jak Esim: Bundan epey emin değiliz, bilemiyoruz. Dediğim üzere, daha evvel, mesela 200, 300 yıl evvel bu müziklerin nasıl yorumlandığına dair bilgimiz yok. Fakat birinci dinlediğimiz kayıtlarda makamsal yapı epeyce bariz. Endülüs tesiri de var, onu da kimi yapıtlarda fazlaca net görüyoruz. Bu tesirin 500 yıldır müzikte bu kadar net görülebilmesini de Musevilerin geleneklerine olan bağlılıklarıyla açıklayabiliriz. Hem lisanlarını, hem kültürlerini yüzsenelerca yaşatmayı başardılar.
Lakin maalesef biz bu kültürün son jenerasyonuyuz. Ne lisanı, ne de bu kültürü bir daha sonraki jenerasyona devredemedik. Bu yalnızca azınlık olmakla ilgili değil. Bakıyoruz, birebir topraklarda yaşayan başka azınlıklar kültürlerini, lisanlarını koruyabilmişler. Ermeniler ve Rumlar kendi lisanlarını konuşabiliyor, yeni kuşaklara bu lisanı öğretebiliyor. Çok acı ki bizden daha sonra bu lisan de yok olacak artık.
Bunun niçinleriyle ilgili görüşünüzü merak ediyorum…
Jak Esim: Bununla ilgili tezler de yazıldı, büyük araştırmaların konusu bu. Birfazlaca farklı sebebi var. örneğin vaktinde açılan Fransız ekolündeki okullar… bu biçimde Fransızca tesirindeki kültür dayatıldı bizim toplumumuza. Bu okullara toplumun daha varlıklı bölümünün çocukları gidebildi, sonuçta da Yahudi toplumu ortasında bir sınıf ayrımı ortaya çıktı. Fransızca konuşanlar üst sınıftan, Ladino konuşanlar ise aşağı katmandan sayıldı. Hala devam eder bu. örneğin Büyükada’daki Anadolu Kulübü’ne gidersiniz, Yahudi toplumunun yazın fazlaca gittiği bir yerdir orası, orada Museviler kendi ortalarında Fransızca konuşurlar. Ladino konuşmak abes kaçar, aşağı sınıfın lisanı sayılır. Bu daima bu biçimde oldu, aşağılandı bu lisan aslında. Tahminen en değerli niye bu. İkinci sebep, okullarımızda Ladino dersi verilmemesi. Yalnızca İbranice eğitim verildi ki o da hayli azdı. Müfredat büsbütün Türkçeydi. Cumhuriyetin birinci senelerındaki ‘Vatandaş Türkçe Konuş’ kampanyaları vesaire. Biroldukça etken var. Bir de natürel lisan öbür azınlıkların lisanı üzere değil, Ortaçağ İspanyolcası. ötürüsıyla biroldukça terimi kapsamıyor. örneğin 15. yüzyılda çatal olmadığı için Ladino lisanında çatal sözünün karşılığı yok. Çatal ortaya çıkınca biz çatal sözünü Rumcadan almışız, “pironi”den “piron” diye. Ancak İspanyollarda “piron” diye bir şey yok örneğin, ben İspanya’da “piron” deyince o denli bakıyorlar yüzüme. Lisan de muhtaçlık duyduğu sözleri konuşulduğu yerlerdeki toplumlardan etkilenerek alıyor. Ladino özgün bir lisan oldu olağan lakin korunması da güç oldu bu niçinle zira muhtaçlıkları karşılamadı. Bu da lisanın sürdürülememesinin kıymetli bir sebebi.
Janet Esim: Lakin bizim çocuklarımıza soracak olursanız bizim yüzümüzden, zira biz onlara öğretmedik. Çuvaldızı kendimize batırmalıyız.
Jak Esim: Evet, öğretmedik. Biz de Türk okullarına gittik, ötürüsıyla Türkçeyi konuşmak daha kolay geldi, konutlarda de daima Türkçe konuştuk. Biz ise Ladinoyu meskenlerde öğrenmiştik, büyüklerle konuşarak.
Hem Sefarad müziğine yansıyan, hem sizin albümlerinize yansıyan bir hüzün, bir melankoli var külçeşidinizde. Hatta albüm isimlerinizde bile gorebiliyoruz bunu; ‘Antik Bir Hüzün’, ‘Birkaç Sonsuzluk Anı’ gibi… Hele artık konuştuklarımızı, bu lisanın yok olmaya yüz tuttuğunu da düşününce. Lakin bu biçimde bakınca, sizin yıllardır yapıyor olduğunu şeyin ne kadar değerli olduğunu da anlıyoruz. Bu müziği ortaya çıkarmak, tanıtmak, kaydetmek… Sizi bu müziğe yönelten, bu müzikle ilgili araştırmalar, derlemeler yapmanızı sağlayan neydi? Yalnızca büyüklerden duymak, dinlemek değildi herbiçimde zira büyürken farklı biçimlerde müziklerle de illa ki tanışmışsınızdır.
Jak Esim: Aslında benim müziğe olan merakım ve müzik yapma isteğimdi. İnsan kendi külçeşidinin müziğini yapmak ister alışılmış. Ha biz de gençliğimizde dünyayı kasıp kavuran müziklere ilgi duyduk alışılmış, tanınan müzikleri çalıp söylerdim, lakin bu müziğe özel bir ilgim vardı. Çok küçük yaşlarda örneğin, çabucak hemen hiç bir kültürel şuurum yokken yaşlıların söylemiş olduği Sefarad müziklerini kaydetmiştim. çabucak hemen derlemenin ne demek olduğunu bilmiyorum lakin o yaşta derlemeler yapmıştım aslında. “Evde söylemiş olduğin şu şarkıyı okusana, fazlaca hoş, ben de kaydedeyim” diye kayıtlar yaptım ve o kayıtlar hâlâ bende durur. Birfazlaca şarkıyı da o epey erken yaşlarda aldığım kayıtlardan derleyip yapmışımdır. ‘Durme Durme’ oradan çıktı örneğin.
Janet Esim: Benimse hiç ilgim yoktu. Ankara’da doğdum büyüdüm, konutun ortasında büyüklerden duyardık olağan fakat o yaşlarda ben hiç önemsemezdim. Müzik söylemeyi epeyce severdim, arkadaşlarım beni konservatuvara yönlendirmek isterdi mesela. Evlendiğimiz vakit da bir müddet uzak durdum aslında lakin daha sonrasında baktım olmuyor. Bu ortada Erkan Oğur bir belgesel için bir ninni söylememi istedi, ben de bu işin içine girmiş oldum. Olağan müzikleri fazlaca seviyorum. Anladığım, konuşabildiğim bir lisan olduğu için de daha içten okuyorum. Bu işte benim epeyce severek müzik söylemek üzere bir emeğim var yalnızca, lakin araştırmalar, derlemeler, bir bilgi hazinesi yaratma işi Jak’ın.
Nasıl bir araştırma alanınız var Sefarad müziği için? Çok sayıda müzik, türkü derlediniz, bu yalnızca aile etrafında olacak bir şey değil.
Jak Esim: Çok geniş çerçevede çalışmalar yaptım, fazlaca gezdim hem Türkiye’de, hem dünyada. Lakin bugün artık kaynak kalmadı zira bizim kaynaklarımız doğal olarak insanlardı. O nesil ya da nesiller artık hayatıyor. Eski kaynaklardan, yaptığımız derlemelerden yine gözden geçirmelerle yeni yapıtları repertuara katmak üzere şeyler yapabiliriz.
”KULÜP’TE BİZ YOKUZ LAKİN HERKES BİZİM MÜZİKLERİMİZİ PAYLAŞIYOR’
‘Kulüp’ dizisi yardımıyla Sefarad Musevileri ve Ladino lisanı ve müziği son günlerde oldukçaça konuşulur oldu. Büyük bir beğeni topladı dizi, ayrıyeten merkezdeki karakterlerin bu boyutta bir işte tahminen birinci kere azınlıklardan olması da epey değerli bulundu. Siz izlediniz mi diziyi?
Janet Esim: İzledim ve beğendim. Çok emek verilmiş, fazlaca büyük bir yapım, yadsımamak lazım. Alışılmış ki ufak tefek biroldukca sorun da gördük ancak bu biçimde bir işte yanlışların olmaması mucize olurdu. Emek verilmiş her şeye hürmet duymak gerektiğini düşünüyorum. Ayrıyeten ayrıntılara da dikkat edilmiş, aksanlar hoş, çok güzel konuşulmuş Ladino. Matilda’nın bir Şabat duası sahnesi var örneğin, çok başarılı.
Jak Esim: Çok uygun bir çalışma yapılmış alışılmış. Dizi yapılırken toplumumuzdan bireylere danışılmış olması da hakikat. Doğal ufak tefek problemler var, kimi detaylara bakmak lazım bu açıdan. Örneğin dizinin ana karakteri Matilda, dizinin en başında Yahudi şivesiyle konuşurken dizinin devamında klasik Türk şivesiyle konuşuyor. Müzik konusunda ise söyleyecek daha epeyce şeyim var doğal. Müziklerden kelam etmiyorum fakat dizinin genel müzikal altyapısını sıradan buldum. Hususa ve anlatılan periyoda hayli oturtamadım. Daha özgün, daha klasik bir müzik şekli, altyapısı benimsenebilirdi. Bu dikkatimi çekti. Müziklere gelince… ‘Yo Era Ninya’ hoş okunmuş, müzikal açıdan bir sorun yok. Lakin bilmediğiniz bir lisanda bir müzik söylüyorsanız orada epeyce dikkat etmeniz gerekir. Şayet danışmanınız da sizi yanlış yönlendirirse kusur yapma ihtimaliniz yüksek. Dünya çapında bir kanalda bir iş yapıyorsunuz lakin örneğin ‘Yo Era Ninya’da kelamlar yanlış okunuyor. örneğin “sufrir” yerine “sofrir” demiş. Sufrir “acı çekmek”, sofrir ise “kızartmak” demek. Ne ilgisi var kızartmanın? Medz Bazar diye bir küme var, onlar da yorumlamıştı bu şarkıyı, oradaki aranjmanın benzerini yapmışlar dizi için de. Esinlendiklerini anlıyoruz zira Medz Bazar da tıpkı yanılgıyı yapmış sözlerde, onlar da “sofrir” demiş. Ayrıyeten dizideki yorumlarda prozodi, yani müzik kelamlarında vurgu, hece yanlışları var, o lisanı bilen kişi o yanılgıları yapmaz.
Biraz samimi bir yorum yapacağım; ben bu diziye denk geldiğimde sizin bu işin bir yerinde kesinlikle olduğunuzu düşündüm. Hele de sizin derlediğiniz ‘Yo Era Ninya’yı duyar duymaz… Lakin araştırınca diziyle bir bağınız olmadığını gördüm ve açıkçası buna epey şaşırdım. esasen bu hususta da yalnız değilim, toplumsal medyada, gazete yazılarında diziyle ilgili konuşulurken daima isminiz geçiyor.
Jak Esim: Tahminen de dünyada görülmüş birinci örnek; bir dizide bir müzik kullanılıyor ama o müzik öteki bir sanatkarın okuduğu kaydı “patlatıyor”. Açın bakın internete, herkes bizim müziğimizi paylaşıyor. Biz daha diziyi izlemeden hayli şaşırdık, “ne oluyor ya?” dedik. Beşerler bizi sahiplenmişler, sinema imgelerinin altına bizim albümlerdeki ‘Yo Era Ninya’yı kullanarak biroldukca görüntü üretmişler ve dizide güya bu kayıt dönmüş üzere bizim müziğimizi paylaşmışlar. Bu ne demek? Siz ‘Delilah’ı hatırlayınca kimden hatırlarsınız? Tom Jones’tan olağan. Bu da biraz o denli oldu sanıyorum.
Bu ortada bizi aradılar müziğin hakları için, biz de olur dedik. Evvel bizim yaptığımız yorumu kullanacaklarını söylemiş olduler, daha sonra “Biz yapabilir miyiz?” diye sordular. bu biçimde bir irtibatımız oldu ancak daha sonra birden teğe alakamız kesildi. niye bilmiyorum lakin bu biçimde bir karar aldılar. Doğal bunun niçinini onlara sormak lazım. Şunu söyleyeyim, bu dizi yapılırken rastgele bir biçimde bizden danışmanlık üzere bir talepleri olmadı.
Benim bununla ilgili bir teorim var lakin olağan emin değilim, paylaşmak da istemem. Yani bizim cemaat ortasında kiminle görüştüklerini, kimlerin akıl verdiğini iddia edebiliyorum lakin bir yorum yapamıyorum.
‘YAHUDİ CEMAATİ YAPTIĞIMIZ İŞİ HİÇ SAHİPLENMEDİ’
Cemaat, sizin üzere kültür işçileri haricinde, sahip çıkıyor mu bu kültüre?
Janet Esim: Dün verdiğimiz konsere siz de geldiniz, görmediniz mi? Bizim toplumumuzdan neredeyse kimse yoktu. Birkaç arkadaşımız vardı yalnızca, genelde de bu biçimdedir.
Jak Esim: Hiç sahiplenmediler. Bizim genel bir halimiz var olağan, o da etkiliyor. Biz cemaat içerisinde daha demokratik kanaldayız, şu anda Yahudi cemaati büsbütün antidemokratik bir yapıya sahip, yıllardır daima bu biçimde, tahminen bundan da kaynaklanıyor olabilir. Ben cemaat içerisinde muhalif oldum daha demokratik bir görüşe sahip olduğum için.
Öbür bir bahse değinelim istiyorum. Siz yurtharicinde yıllardır konserler veriyorsunuz, hatta 1992’de Alman Müzik Eleştirmenleri Mükafatı üzere epeyce itibarlı bir ödül de aldınız. Biz, bir süre sizin grubunuzla turnelere çıkan Bülent Ortaçgil’le de bunu konuşmuştuk, o Avrupa’daki dinleyicinin sizin müziğinize ne kadar ehemmiyet verdiğini, konserleri ne kadar ihtimamla dinlediğini anlatmıştı. Müziğe, kültüre bir kadirşinaslık var değil mi oralarda? Bunu, Türkiye ile kıyaslayarak soruyorum…
Jak Esim: Siyasi iktidarların mantalitesinin değişmesiyle bunun da değişeceğiniz düşünüyorum. Bakın biz uzun yıllardır bu müziği yapıyoruz, müzik ömrümüzde birinci sefer İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nin bir salonunda konser verdik. Sizin Ortaçgil’le yaptığınız kitapta Bülent anlatmış, onun 80’lerin sonunda İzmir televizyonunda yaptığı bir program vardı, bir kısma bizi davet etti. Ben dedim ki, “Türkiye burası, bunlar bizi çıkarmazlar televizyona Yahudi olduğumuz için.” Tam uçağa bineceğiz, telefon ettim, dediler ki “Aman gitme gitme, iptal oldu.” Hakikaten Bülent de buna protesto olarak o programı bitirdi. Ben “toplum ilgisizdir” diyemiyorum. Karşılarında goremediler ki. Yoksa kapalı bir ilgi var, bakın bu diziyle nasıl da ortaya çıktı, hatta bizim müziğimizi sahiplendiler.
Sizi Türkiye’de sahnelerde sık bakılırsamiyoruz ancak yurtharicindeki ilgi devam ediyor. Sanırım yakın vakitte bir İspanya turnesinden döndünüz…
Janet Esim: Cordoba’da bir şenliğe davet edildik. Orada şu biçimde bir kural varmış, birkaç gün farklı Sefarad sanatkarları sahneye çıkacak lakin dinleyici bu konserlerden yalnızca birine gidebiliyor Covid tedbirleri gereği. Yani bir konseri seçmek zorundasınız. Oradaki konser benim için fazlaca özel oldu zira kalabalık ve ilgili bir dinleyici, o şenlikte bizi dinlemeyi tercih etmiş. Çok değerli diğer sanatkarlar da vardı lakin o dinleyici onlara gidememe değerine bizim konserimize gelmeyi seçmiş. Her şey epey hoştu. Dinleyici hayli saygılıydı, yalnızca dinlemek isteyen gelmiş. O denli konserleri fazlaca seviyorum.
Jak Esim: İki ay evvel gittik. Cordoba’daki şenlikten daha sonra Madrid’de özgün müziklerin icra edildiği bir salonda konser yaptık. Akabinde da Barselona’da farklı dinlere, o dinlerin kültürlerine adanmış bir şenlikte bir konser yaptık Yahudi cemaati ismine.
Sanatkarların birçoğu artık toplumsal medyayı kullanıyor, müziklerini canlı söyleyip, çalıp kaydediyor ve oralarda paylaşıyor. Siz bunu düşünüyor musunuz?
Jak Esim: Evet, düşünüyoruz. Hiç duyulmamış eserler var, onları yapıp bu türlü paylaşalım istiyoruz fakat bunu nasıl bir formülle yapacağımıza karar veremedik. Biz yeterli bir kayıt yapıp, o kaydı imajlı yapıp paylaşmak istiyoruz. Fakat dediğim üzere, bunun dağıtımını nasıl yapacağımıza karar vermedik. Çalıştığımız şirketle mi yaparız, kendimiz mi altından kalkamaya çalışırız bunu çabucak hemen bilmiyoruz.
Artık bu biçimde bir şeyleri kaydetmek, paylaşmak deyince aklıma Çekirdek Sanatevi geliyor alışılmış. Siz de, Jak Beyefendi, aslında orada başladınız bu serüvene. Orası fazlaca değerli bir hazineydi. Biraz bahsedebilir misiniz?
Jak Esim: Biz klasik gitarcı Cem İkiz’le bir arada çalışıyorduk, Janet çabucak hemen bize katılmamıştı. Ben Cumhuriyet gazetesi okuruydum, gazete de dayanak veriyordu oraya, ilanları yayınlıyordu ki bu biçimde Cumhuriyet haricinde hiç bir gazetede kültür-sanat sayfası yoktu. Ben de o sayede haberdar oldum, gittim. Fikret Kızılok’a çalışmalarımdan bahsettim, o da “Gelin burada dinleti yapın, çabucak haftaya başlayın” dedi. O denli başladı, orada iki periyot konserler yaptık. Çok keyifli olduk zira o bizim başlangıç nüvemiz oldu. Sefarad müziğini dünyaya tanıtmanın çekirdeği de oldu orası. Erkan’la, Bülent’le de orada tanıştık. ötürüsıyla Janet & Jak Esim Ensemble’ı da orada oluşturmuş olduk.
‘SEFARAD KÜMESİ BİR BALONDU, SÖNDÜ’
Bu denli emek, çok araştırma, derleme, kayıt… Bütün dünya kültür mirası açısından fazlaca değerli bir şey yaptınız bu müziği insanlara tanıtarak. Bunun maddi karşılığı olduğunu aslına bakarsanız düşünmüyorum fakat manevi olarak karşılığını aldığınızı düşünüyor musunuz?
Jak Esim: Bu bir misyon. Bu müzikten maddi bir gelirimiz neredeyse hiç olmadı, daima sembolikti. Yol parası üzere şeyler yani… Biz de aslına bakarsanız işin maddi tarafını hiç düşünmedik, bu bizim için bir moral kaynağı oldu. Bu müziği dünyaya tanıtma misyonunu yerine getirdiğimizi düşünüyoruz. Bakın bugün benim derlediğim biroldukça Sefarad müziği, dünyanın biroldukca yerinde sanatkarlar, kümeler tarafınca ica ediliyor. Birçoğu da fazlaca farklı biçimlerde icra ediyor, bu epey hoşuma gidiyor. Birilerinin Sefarad müziği icra etmesi, hatta bizim müziklerimizi icra etmesi bizi keyifli eder, kâfi ki yanlışsız icra etsinler.
Daha genç kuşakta bu müziği yapanlar, araştıranlar var mı?
Jak Esim: Bunun en değerli örneği Sefarad kümesi. Biliyorsunuz, bir devir hayli da popülerdi. Sefarad müziklerini özgün lisanında ve Türkçe kelamlar yazarak icra ettiler. Ben kümenin solisti Sami’yi biliyorum, epeyce uygun bir sesi var, fazlaca uygun bir tenor. Birinci defa bu biçimde bir işe giriştiklerinde ben epey umutluydum, diyordum ki “Biz bunu bir daha sonraki nesle devredebildik en azından. Onlar bu bayrağı taşıyacaklar.” çabucak hemen CD’lerini almamıştım, birinci konserlerine gittim, hayal kırıklığına uğradım. Arabeskleştirmişlerdi her şeyi. Sesiniz epey âlâ olabilir, fazlaca yeterli bir müzikçi olabilirsiniz fakat hal epey kıymetli, kültürel bakış epeyce kıymetli. Buna dikkat edemedikleri için o bir balon oldu ve söndü. Doğal bizim kültürümüzün tanınması açısından bir rolü oldu zira epey tanınan bir gruptu, bütün televizyonlarda görünüyorlardı.
Gençler içinde bu müziği yapan kalmadı daha sonrasında da.