Çiler Çilingiroğlu*
Erich Fromm demiş ki, “insan, kendi varoluşunu bir sorun olarak bakılırsan ve onu çözmesi gereken tek hayvandır.” Malum, insan, bu dünyada üstesinden gelemediği, bir türlü ortasından çıkamadığı, açıklayamadığı yahut anlayamadığı güç durumlarla karşılaşır. Bu üzere güçlü anlarda lakin bu olaylara bir mana ve kıymet yükleyerek, öteki bir deyişle, onları ideleştirerek hayatını sürdürür.
ömrün belirsizlikleri, dehşetler, geleceği bilme dileği, inançta olma isteği, toplumsallaşma muhtaçlığı ve çaresizlik üzere his ve niyet durumları, özbilinç sahibi bu “sorunlu hayvanı” zihnin ve algılarının ötesinde bir ruhlar dünyası olduğuna dair kuvvetli inanca yöneltmiş olmalı. Cihanın, kültürün ve günlük hayatın söylenceye dayalı açıklamaları dertlerini azaltmış ve belirsizliklerden sıyrılarak varoluş meseleleriyle başa çıkmasını sağlamıştır. Eski insan, kendi topluluğunun ve kozmosun görünür olanın ötesinde derin mistik özellikler taşıdığına inanmış, bunları göze görünmeyen, müthiş ve özel güçleri olan kimi manevî yahut şeytani varlıklarla birlikte hayal etmiştir. Bu yüzden, büyü, fal ve tılsım üzere kültürün üniversal mistik ögeleri bir var olma, hayata tutunma ve şuur meselesiyle baş etmeye yönelik eforlar ve pratikler olarak yorumlanabilir.
bu biçimdece bilinemez, önce kestirilemez ve açıklanamaz olay ve olgulara karşın hayatı sürdürmek, onu manalandırmak ve hatta bu meçhullükten medet ummak mümkün hale gelir. Fal ile geleceğe yönelik yorumlarda bulunularak bilinmezlikten haber verme, bilinmeyene erişme dileğini sağlarken, tılsım yardımıyla insanüstü güçlere sahip olduğu düşünülen berbat ruhlardan, makus durumlardan, kara büyü ve hastalıklardan korunur.
BÜYÜ VE BÜYÜCÜ
Trois-Frères mağiçinden Üst Paleolitik periyoda ilişkin karışık yaratık imgesi.
İnsan bacakları, penisi ve dans eden pozuyla müzikli bir ayin yapan ve hayvan ruhuna bürünmüş bir büyücü olabilir.
Büyü, tıbbımızın birinci ve neredeyse tek güvendiği kavram olmuş, anlamlandıramadığı şeylerden kendini onun yardımıyla korumuştur. Bu manada büyüyü; güzel ya da makûs tarafta tesir ederek insanın mevcut durumu değiştirmek, yönetmek, yönlendirmek için çağırdığı ruh, cin, iblis üzere doğaüstü güçlere başvurma hareketi olarak tanımlayabiliriz. Öteki bir deyişle tabiatta kapalı güçler bulunduğu ve bu güçlerle ilgi kurulabileceği niyetine dayanan, kimi objeler de kullanarak somut maksatlara yönelik hareketlerin tümü büyüdür. Yatıştırıcı ya da uyarıcı fonksiyon görmesi, rahatlama, insanlara yürek, umut ve direngenlik vermesi ulaşılmak istenen somut hedeflerdir. İnsan külçeşidinin üniversal özelliklerinden biri olan büyü, cinsimizin bilinmeyeni bilme ve denetim edip yönetebilme istencinden beslenir. Büyü, ritüeller aracılığıyla harekete dökülür ve daima bir dahalenmesiyle hayata bir düzenlilik getirerek onu örgütler.
Büyücü, uygun ya da berbat ruhlarla konuşabilen, hastaları güzelleştiren, hayvan davranışlarını denetim eden ve yağmur yağdırmak üzere hava olaylarına tesir edebilen özel güç ve marifetlere sahip kişidir. Tinsel dünyaya geçişin bilgisine sahip ve tam da bu niçinle hürmet bakılırsan özel statü sahibi şahıslardır büyücüler. Ekseriyetle büyücüler ona güç veren ve rehberlik yapan bir hayvan-yardımcıyla ilgi kurar, ya da bir hayvanın ruhuna bürünerek törensel performansını stantlar.
Tarih öncesi toplumlarda büyücülerin en temel fonksiyonu ve niteliği, başta karaciğer olmak üzere çeşitli hayvanların iç organlarına bakarak geleceği okumaları yahut ateşe attığı kemiklerdeki çatlama ve yarıklara göre kehanette bulunabilmeleridir. örneğin kabile üyelerinin av sırasında karşılaşacağı mümkün tehlikeleri, av ve kamp için hakikat yer seçimlerini bildirir. Av sırasında ya da hastalık karşısında bitkilerden yaptığı karışımları büyüyle bir ortada kullanarak beraberinde kümenin şifacısı olarak misyon üstlenebilir. Biroldukça fonksiyonunun yanı sıra topluluklar içinde savaş yapılmasına karar verme, kurban merasimleri, doğal afet ya da kıtlığın uzunluk verdiği vakit içinderda neler yapılacağı büyücülerin karar vermede faal olduğu başka alanlardır.
Büyücünün bu ayrıcalıklı durumu, toplum içerisinde statü farklarının oluşmasına niye olmuş olabilir. Fakat kültürel antropoloji literaçeşidini incelediğimizde, büyücü yahut şaman üzere özel statülü bireylerin olduğu toplumların büyük bir kısmının eşitlikçi yapılara sahip olduğunu görürüz. Bu tipte topluluklarda, bir büyücü yahut şaman lakin ritüelin yapıldığı müddet boyunca ayrıcalıklı bir statüye sahiptir. Ritüellerin gerçekleşmediği, günlük hayatın sürdüğü vakit içinderda büyücüler rastgele bir topluluk üyesi olarak görülür. Ne vakit ki, büyücü statüsü ritüellerin haricinde sürmeye başlar ve büyücülük nitelikleri kuşaktan nesile -örneğin babadan oğula yahut anniçin kızına- aktarılır hale gelir, işte bu biçimde, büyücülerin toplumsal statüsü kurumsallaşarak daima bir ayrıcalığa dönüşür. Bu üzere durumlarda, insanüstü güçlerle irtibat kurabilenler giderek topluluğun idaresinde de daha fazla kelam sahibi olmaya başlayabilir; bu kazanılan politik ayrıcalığı topluluk içi egemenlik ilgileri tesis etme, koalisyonlar oluşturma ve yöneten/yönetilen üzere farklı toplumsal katmanlar oluşturmakta kullanabilirler.
DÜNYANIN BİRİNCİ BÜYÜCÜLERİ
Günümüzden 50 ila 10 bin yıl öncesinde, yani Üst Paleolitik devirde Avrupa’da hayatış Buz Çağı avcı-toplayıcıları bize güçlü bir arkeolojik miras bırakmıştır. Bilhassa Fransa, İspanya, Avusturya ve Almanya’dan uygun bilinen bu derin miras ortasında devrin büyücüleriyle ilgili ipuçları sunan mağara fotoğrafları, müzik aletleri ve heykelcikler üzere sanatın doğuşunu haber veren eserler yer alır.
Üst Paleolitik insanı tahminen de tabiata içkin tinsel güçlerin öfkesini yatıştırma, onlarla uzlaşma ve denetim etme eforu ortasındadır. Bu eforun yansıması olarak mağara duvarlarına, tavanlarına ve erişmesi güç karanlık galeriler içine görkemli fotoğraflar çizer. Çoğunlukla Buz Çağı’nın bizon, gergedan, mamut, at, mağara aslanı ve mağara ayısı üzere yabanıl hayvanlarını betimleyen beşerler, onların ruhlarını büyüyle denetim ettiklerine, kendilerine boyun eğdirerek zararsız hale getirdiklerine ve daha başarılı avlar gerçekleştirdiklerine inanmış olabilirler.
Eliade’ye göre, periyodun insanları hayvanları, insanın üstün güçlerle donatılmış benzerleri olarak görmekte, insanın hayvana ve hayvanın da beşere dönüşebileceğine; ölülerin ruhlarının hayvan vücuduna girebileceğine ve belli bir şahısla muhakkak bir hayvan içinde gizemli bağlar bulunduğuna inanmaktaydı.
Örneğin Fransa’nın güneybatısındaki Trois-Frères mağiçindeki 75 cm. uzunluğunda, 50 cm. genişliğinde bir fotoğrafta büyük boynuzları olan bir geyik başı, baykuş yüzü, kurt kulakları ve dağ keçisi sakalıyla tasvir edilmiştir. Kollarının ucu ayı pençeleri üzere olup gerisinden uzun bir atkuyruğu sallanır. Bu tasvir “Yabanıl Hayvanların Efendisi” yahut onu canlandıran bir büyücü olarak yorumlanırken beşere ilişkin özellik sergileyen şeyler yalnızca bacakları ve cinsel organıdır. Bu aşikâr ki, farklı hayvanların kıymetli özelliklerinin birbirine karıştırılarak tasvir edildiği bir ürkünç yaratıktır. Bu karışık yaratığın dansçı duruşu, insan bacakları ve penisi onun erekte biçimde danslı ayin gerçekleştiren bir büyücü olduğunu gösterebilir.
Chauvet mağiçinde bir sarkıt üzerinde resmedilmiş bir bayan imgesi ve onun üzerine daha sonradan işlenmiş mümkün bir
bizon-adam halinde büyücü resmi.
Günümüzden 36 bin yıl evvelden fotoğraflara sahip Fransa’daki Chauvet Mağarası’nda kömürle boyanmış bir bayan figürü ve onunla alakalı “bizon-adam” yahut “büyücü” tasviri dikkat caziptir. Bayan imgesinin en bariz kısmı üçgen formundaki pübik bölgesidir. Yabanıl hayvanlar ve av sahnelerinin olduğu galerinin en merkezi yerinden, tavandan sarkan büyükçe bir sarkıt üzerine çizilmiştir. Vulvayla temsil edilen bayan imgesiyle bizon-adamın biraradalığı mağara ortasında bayan ve erkek büyücüler tarafınca yapılan ömür ve vefata dair ritüellerle ilgili bize ipucu veriyor olabilir mi?
Almanya’nın Stadel Mağarası’nda bulunmuş olan ve günümüzden 40-35 bin yıl öncesine ilişkin mamut kemiğinden çakmaktaşı aletlerle üretilmiş olan 31 cm. uzunluğundaki “aslan-insan” heykelciği birebir periyodun diğer bir muhtemel büyücü tasviridir. Aslan-insan heykelciğinin yalnızca 3 cm. uzunluğundaki bir gibisi yakın vakitte Almanya’daki Hohle Fels mağiçinde bulundu. Hohle Fels’deki araştırmayı yürüten Nicholas Conard, aslan-insan heykelciklerinin bölgedeki avcı-toplayıcıların müşterek inanışları, törensel uygulamaları ve her topluluğun bir büyücüsü olduğuna işaret ettiği görüşünde.
Stadel mağiçinde bulunmuş olan
aslan-insan heykelciği. Üst Paleolitik devrin
büyücü tasvirleri olarak yorumlanıyor.
Bu mağaralarda vakit zaman heykelciklerle bir ortada keşfedilen müzik aletleri, tahminen de galeriler ortasında müzikli merasimlerin yapıldığını bize söylüyor. Bence şurası kesin ki, Üst Paleolitik sanatı dünyanın somut varlıklarını tasvir etmeye çalışan din dışı bir uğraş değildi. Bu çarpıcı imgelerin epey daha değerli bir fonksiyonu vardı. Fromm’un bize hatırlattığı üzere, insanın cihanı manalı ve hayatı bedelli kılabilmek için özbilinciyle baş etmesi gerekliydi. Şu tekinsiz gezegende, kendini bilmek üzere psişik bir yükle ömrü sürdürmek zorunda olan beşerler, fakat ve fakat büyücüler aracılığıyla ruhlarla bağ kurduğunda hayattaki derin manası ve dinginleştirici döngüselliği keşfediyordu. Bu açıdan baktığımızda, dans, fotoğraf, öykü anlatıcılığı ve müzik, cinsimizin soyunu devam ettirmesini mümkün kılan temel taşları olarak görülebilir. Büyü, fal ve tılsım yaşama mana ve paha katma uğraşındaki insan külçeşidinin biricik ve kozmik eserleridir. Boşuna dememişler: “Fala inanma, falsız kalma!”
* Doç. Dr. / Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Kısmı, Protohistorya ve Ön Asya Arkeolojisi Anabilim Kolu
Erich Fromm demiş ki, “insan, kendi varoluşunu bir sorun olarak bakılırsan ve onu çözmesi gereken tek hayvandır.” Malum, insan, bu dünyada üstesinden gelemediği, bir türlü ortasından çıkamadığı, açıklayamadığı yahut anlayamadığı güç durumlarla karşılaşır. Bu üzere güçlü anlarda lakin bu olaylara bir mana ve kıymet yükleyerek, öteki bir deyişle, onları ideleştirerek hayatını sürdürür.
ömrün belirsizlikleri, dehşetler, geleceği bilme dileği, inançta olma isteği, toplumsallaşma muhtaçlığı ve çaresizlik üzere his ve niyet durumları, özbilinç sahibi bu “sorunlu hayvanı” zihnin ve algılarının ötesinde bir ruhlar dünyası olduğuna dair kuvvetli inanca yöneltmiş olmalı. Cihanın, kültürün ve günlük hayatın söylenceye dayalı açıklamaları dertlerini azaltmış ve belirsizliklerden sıyrılarak varoluş meseleleriyle başa çıkmasını sağlamıştır. Eski insan, kendi topluluğunun ve kozmosun görünür olanın ötesinde derin mistik özellikler taşıdığına inanmış, bunları göze görünmeyen, müthiş ve özel güçleri olan kimi manevî yahut şeytani varlıklarla birlikte hayal etmiştir. Bu yüzden, büyü, fal ve tılsım üzere kültürün üniversal mistik ögeleri bir var olma, hayata tutunma ve şuur meselesiyle baş etmeye yönelik eforlar ve pratikler olarak yorumlanabilir.
bu biçimdece bilinemez, önce kestirilemez ve açıklanamaz olay ve olgulara karşın hayatı sürdürmek, onu manalandırmak ve hatta bu meçhullükten medet ummak mümkün hale gelir. Fal ile geleceğe yönelik yorumlarda bulunularak bilinmezlikten haber verme, bilinmeyene erişme dileğini sağlarken, tılsım yardımıyla insanüstü güçlere sahip olduğu düşünülen berbat ruhlardan, makus durumlardan, kara büyü ve hastalıklardan korunur.
BÜYÜ VE BÜYÜCÜ
Trois-Frères mağiçinden Üst Paleolitik periyoda ilişkin karışık yaratık imgesi.
İnsan bacakları, penisi ve dans eden pozuyla müzikli bir ayin yapan ve hayvan ruhuna bürünmüş bir büyücü olabilir.
Büyü, tıbbımızın birinci ve neredeyse tek güvendiği kavram olmuş, anlamlandıramadığı şeylerden kendini onun yardımıyla korumuştur. Bu manada büyüyü; güzel ya da makûs tarafta tesir ederek insanın mevcut durumu değiştirmek, yönetmek, yönlendirmek için çağırdığı ruh, cin, iblis üzere doğaüstü güçlere başvurma hareketi olarak tanımlayabiliriz. Öteki bir deyişle tabiatta kapalı güçler bulunduğu ve bu güçlerle ilgi kurulabileceği niyetine dayanan, kimi objeler de kullanarak somut maksatlara yönelik hareketlerin tümü büyüdür. Yatıştırıcı ya da uyarıcı fonksiyon görmesi, rahatlama, insanlara yürek, umut ve direngenlik vermesi ulaşılmak istenen somut hedeflerdir. İnsan külçeşidinin üniversal özelliklerinden biri olan büyü, cinsimizin bilinmeyeni bilme ve denetim edip yönetebilme istencinden beslenir. Büyü, ritüeller aracılığıyla harekete dökülür ve daima bir dahalenmesiyle hayata bir düzenlilik getirerek onu örgütler.
Büyücü, uygun ya da berbat ruhlarla konuşabilen, hastaları güzelleştiren, hayvan davranışlarını denetim eden ve yağmur yağdırmak üzere hava olaylarına tesir edebilen özel güç ve marifetlere sahip kişidir. Tinsel dünyaya geçişin bilgisine sahip ve tam da bu niçinle hürmet bakılırsan özel statü sahibi şahıslardır büyücüler. Ekseriyetle büyücüler ona güç veren ve rehberlik yapan bir hayvan-yardımcıyla ilgi kurar, ya da bir hayvanın ruhuna bürünerek törensel performansını stantlar.
Tarih öncesi toplumlarda büyücülerin en temel fonksiyonu ve niteliği, başta karaciğer olmak üzere çeşitli hayvanların iç organlarına bakarak geleceği okumaları yahut ateşe attığı kemiklerdeki çatlama ve yarıklara göre kehanette bulunabilmeleridir. örneğin kabile üyelerinin av sırasında karşılaşacağı mümkün tehlikeleri, av ve kamp için hakikat yer seçimlerini bildirir. Av sırasında ya da hastalık karşısında bitkilerden yaptığı karışımları büyüyle bir ortada kullanarak beraberinde kümenin şifacısı olarak misyon üstlenebilir. Biroldukça fonksiyonunun yanı sıra topluluklar içinde savaş yapılmasına karar verme, kurban merasimleri, doğal afet ya da kıtlığın uzunluk verdiği vakit içinderda neler yapılacağı büyücülerin karar vermede faal olduğu başka alanlardır.
Büyücünün bu ayrıcalıklı durumu, toplum içerisinde statü farklarının oluşmasına niye olmuş olabilir. Fakat kültürel antropoloji literaçeşidini incelediğimizde, büyücü yahut şaman üzere özel statülü bireylerin olduğu toplumların büyük bir kısmının eşitlikçi yapılara sahip olduğunu görürüz. Bu tipte topluluklarda, bir büyücü yahut şaman lakin ritüelin yapıldığı müddet boyunca ayrıcalıklı bir statüye sahiptir. Ritüellerin gerçekleşmediği, günlük hayatın sürdüğü vakit içinderda büyücüler rastgele bir topluluk üyesi olarak görülür. Ne vakit ki, büyücü statüsü ritüellerin haricinde sürmeye başlar ve büyücülük nitelikleri kuşaktan nesile -örneğin babadan oğula yahut anniçin kızına- aktarılır hale gelir, işte bu biçimde, büyücülerin toplumsal statüsü kurumsallaşarak daima bir ayrıcalığa dönüşür. Bu üzere durumlarda, insanüstü güçlerle irtibat kurabilenler giderek topluluğun idaresinde de daha fazla kelam sahibi olmaya başlayabilir; bu kazanılan politik ayrıcalığı topluluk içi egemenlik ilgileri tesis etme, koalisyonlar oluşturma ve yöneten/yönetilen üzere farklı toplumsal katmanlar oluşturmakta kullanabilirler.
DÜNYANIN BİRİNCİ BÜYÜCÜLERİ
Günümüzden 50 ila 10 bin yıl öncesinde, yani Üst Paleolitik devirde Avrupa’da hayatış Buz Çağı avcı-toplayıcıları bize güçlü bir arkeolojik miras bırakmıştır. Bilhassa Fransa, İspanya, Avusturya ve Almanya’dan uygun bilinen bu derin miras ortasında devrin büyücüleriyle ilgili ipuçları sunan mağara fotoğrafları, müzik aletleri ve heykelcikler üzere sanatın doğuşunu haber veren eserler yer alır.
Üst Paleolitik insanı tahminen de tabiata içkin tinsel güçlerin öfkesini yatıştırma, onlarla uzlaşma ve denetim etme eforu ortasındadır. Bu eforun yansıması olarak mağara duvarlarına, tavanlarına ve erişmesi güç karanlık galeriler içine görkemli fotoğraflar çizer. Çoğunlukla Buz Çağı’nın bizon, gergedan, mamut, at, mağara aslanı ve mağara ayısı üzere yabanıl hayvanlarını betimleyen beşerler, onların ruhlarını büyüyle denetim ettiklerine, kendilerine boyun eğdirerek zararsız hale getirdiklerine ve daha başarılı avlar gerçekleştirdiklerine inanmış olabilirler.
Eliade’ye göre, periyodun insanları hayvanları, insanın üstün güçlerle donatılmış benzerleri olarak görmekte, insanın hayvana ve hayvanın da beşere dönüşebileceğine; ölülerin ruhlarının hayvan vücuduna girebileceğine ve belli bir şahısla muhakkak bir hayvan içinde gizemli bağlar bulunduğuna inanmaktaydı.
Örneğin Fransa’nın güneybatısındaki Trois-Frères mağiçindeki 75 cm. uzunluğunda, 50 cm. genişliğinde bir fotoğrafta büyük boynuzları olan bir geyik başı, baykuş yüzü, kurt kulakları ve dağ keçisi sakalıyla tasvir edilmiştir. Kollarının ucu ayı pençeleri üzere olup gerisinden uzun bir atkuyruğu sallanır. Bu tasvir “Yabanıl Hayvanların Efendisi” yahut onu canlandıran bir büyücü olarak yorumlanırken beşere ilişkin özellik sergileyen şeyler yalnızca bacakları ve cinsel organıdır. Bu aşikâr ki, farklı hayvanların kıymetli özelliklerinin birbirine karıştırılarak tasvir edildiği bir ürkünç yaratıktır. Bu karışık yaratığın dansçı duruşu, insan bacakları ve penisi onun erekte biçimde danslı ayin gerçekleştiren bir büyücü olduğunu gösterebilir.
Chauvet mağiçinde bir sarkıt üzerinde resmedilmiş bir bayan imgesi ve onun üzerine daha sonradan işlenmiş mümkün bir
bizon-adam halinde büyücü resmi.
Günümüzden 36 bin yıl evvelden fotoğraflara sahip Fransa’daki Chauvet Mağarası’nda kömürle boyanmış bir bayan figürü ve onunla alakalı “bizon-adam” yahut “büyücü” tasviri dikkat caziptir. Bayan imgesinin en bariz kısmı üçgen formundaki pübik bölgesidir. Yabanıl hayvanlar ve av sahnelerinin olduğu galerinin en merkezi yerinden, tavandan sarkan büyükçe bir sarkıt üzerine çizilmiştir. Vulvayla temsil edilen bayan imgesiyle bizon-adamın biraradalığı mağara ortasında bayan ve erkek büyücüler tarafınca yapılan ömür ve vefata dair ritüellerle ilgili bize ipucu veriyor olabilir mi?
Almanya’nın Stadel Mağarası’nda bulunmuş olan ve günümüzden 40-35 bin yıl öncesine ilişkin mamut kemiğinden çakmaktaşı aletlerle üretilmiş olan 31 cm. uzunluğundaki “aslan-insan” heykelciği birebir periyodun diğer bir muhtemel büyücü tasviridir. Aslan-insan heykelciğinin yalnızca 3 cm. uzunluğundaki bir gibisi yakın vakitte Almanya’daki Hohle Fels mağiçinde bulundu. Hohle Fels’deki araştırmayı yürüten Nicholas Conard, aslan-insan heykelciklerinin bölgedeki avcı-toplayıcıların müşterek inanışları, törensel uygulamaları ve her topluluğun bir büyücüsü olduğuna işaret ettiği görüşünde.
Stadel mağiçinde bulunmuş olan
aslan-insan heykelciği. Üst Paleolitik devrin
büyücü tasvirleri olarak yorumlanıyor.
Bu mağaralarda vakit zaman heykelciklerle bir ortada keşfedilen müzik aletleri, tahminen de galeriler ortasında müzikli merasimlerin yapıldığını bize söylüyor. Bence şurası kesin ki, Üst Paleolitik sanatı dünyanın somut varlıklarını tasvir etmeye çalışan din dışı bir uğraş değildi. Bu çarpıcı imgelerin epey daha değerli bir fonksiyonu vardı. Fromm’un bize hatırlattığı üzere, insanın cihanı manalı ve hayatı bedelli kılabilmek için özbilinciyle baş etmesi gerekliydi. Şu tekinsiz gezegende, kendini bilmek üzere psişik bir yükle ömrü sürdürmek zorunda olan beşerler, fakat ve fakat büyücüler aracılığıyla ruhlarla bağ kurduğunda hayattaki derin manası ve dinginleştirici döngüselliği keşfediyordu. Bu açıdan baktığımızda, dans, fotoğraf, öykü anlatıcılığı ve müzik, cinsimizin soyunu devam ettirmesini mümkün kılan temel taşları olarak görülebilir. Büyü, fal ve tılsım yaşama mana ve paha katma uğraşındaki insan külçeşidinin biricik ve kozmik eserleridir. Boşuna dememişler: “Fala inanma, falsız kalma!”
* Doç. Dr. / Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Kısmı, Protohistorya ve Ön Asya Arkeolojisi Anabilim Kolu