Pınar Hasret Aytaçlar
Antik Çağ’da Yunan dünyası, sayısı binleri bulan, küçük alanlarda kurulmuş ve az sayıda vatandaşı bulunan kent devletlerinden oluşuyordu. Bir Yunan kentinde vatandaşlar, bayanlar, çocuklar, köleler ve vatandaşlık hakkı olmayan yabancılar yaşardı. Vatandaşlık yalnızca 18 yaşını geçmiş, babası da kentin vatandaşı olan, özgür erkek bireylere verilen bir haktı. Bu yüzden de bir kentte yaşayan vatandaş sayısı birkaç bini geçmezdi. Nüfusun birçoklarını oluşturan köleler, bayanlar veyahut tarımla uğraşan yarı-vatandaş sayılabilecek kesim ise Yunan kent devletinin vatandaşlık haklarından faydalanamazdı. Yunan demokrasisi, nüfusun hayli az kısmını oluşturan vatandaşlar topluluğunun iradesiyle oluşmuş bir halk idaresi idi. Demokratik rejimin, sonlu sayıda kişinin vatandaşlık hakkına sahip olmasıyla biçimlenen ve yüzsenelerca değişmeden sürüp giden karakteri, yalnızca kentlerin yönetimini değil, toplumsal ve toplumsal yapıyı, günlük hayatın hiyerarşik sistemini, özetlemek gerekirsesı hayatı belirlemiştir.
Yunan askeri sistemi ve ordusunu da belirleyen şahsen bu nizamdır. Orduya katılmak yalnızca kentin vatandaşlarına tanınan bir ayrıcalıktır. Kent savunması, bütün vatandaşların kendi imkanlarıyla katıldıkları bir kamu hizmetidir ve bu hizmet beraberinde vatandaşlık haklarının kullanılması ve korunması için de kıymetli bir ön şarttır. Bu niçinle kentler, askerlik hizmetini toplumun vatandaş olmayan bölümüne de açmayı, rejimi tehlikeye atacağını düşünerek, istememişlerdir. Monarşik ve oligarşik rejimleri hayatış, ömrün tiranların darbeleriyle alt üst olduğu devirlere şahit olmuş Yunan toplumları için ne kıymetine olursa olsun demokrasiyi korumak ön plandadır.
EKMEK KAPISI: PARALI ASKERLİK!
Deniz çok seferlerin yapılmadığı, uzun yıllar süren savaşların gerçekleşmediği periyotlar boyunca Yunan kentleri kısıtlı vatandaş orduları ile savunmalarını gerçekleştirebilmişlerdir. Tarımla uğraşan ya da geçimini esnaf, zanaatkar ya da tüccar olarak sağlayan Yunan vatandaşlarının, uzak ülkelere yapılacak ve senelerca sürecek seferlere katılması mümkün değildi. Bunun için savaş eğitimi almış, uzman ve geçimini askerlikten sağlayacak bireylere gereksinim vardı. Ağır silahlı askerler olarak tanımlayabileceğimiz hoplitler de, tam da bu niçinlerle, M.Ö. 8. yüzyıldan itibaren karşımıza çıkmaktadırlar. Bu askerler kendi vatanlarından çok öteki devletler için savaşmakta, hatta Yunanlılar ile savaşan düşman devletlerin ordularında vazife almaktaydılar. Bu paralı Yunan askerlerinin savaş alanındaki üstün muvaffakiyetleri, onların, Arkaik devirden itibaren Babil, Mısır ve Pers hükümdarlarının ordularında yer almalarını sağlamıştır. Ortalarında kuvvetli, yetenekli ve eğitimli olanları, savaş ganimetleri ile varlıklı olmuş, kimi durumlarda yükselerek, Pers ve Mısır ordularında komutanlığa, hatta bölge valisi yahut satraplık pozisyonlarına getirilmişlerdir. özetlemek gerekirsesı Yunan tarihi boyunca, tarımla uğraşmak istemeyen, kısa yoldan güçlü olmaya istekli, savaşçı ve maceracı bir ruha sahip Yunanlılar için paralı askerlik en kolay seçenek olmuştu. olağan olarak ekonomik sorunlar da epeyce sayıda kişi için bu mesleği bir ekmek kapısı haline getirmişti.
Atina ve Sparta içinde yaklaşık 30 yıl boyunca devam eden Peloponnessos Savaşı’yla başlayan süreç ve Pers savaşları, paralı asker kullanmasını o kadar yaygınlaştırmıştı ki, M.Ö. 4. yüzyıl “Yunan paralı askerler yüzyılı” oldu. Artık, ‘asker’ manasına gelen ‘stratiotes’ terimi sadece paralı askeri tabir etmeye başlamış ve ‘vatandaş asker’i söz etmek için özel bir tanımlama gerekir olmuştu.
ONBİNLER: PARALI ASKER ORDUSU
Ksenophon’un “Onbinlerin Dönüşü” yapıtında anlattığı “Onbinler” de, bir Persli için savaşan Yunan paralı askerlerinden diğeri değildi. Yunan dünyasının farklı kentlerinden toplanmış Yunanlılar, M.Ö. 401’de, Genç Kyros’un Pers Hükümdarı olan ağabeyi II. Artakserkses’e karşı giriştiği isyan seferine katılmışlardı. Bu, Anadolu üzerinden Kilikya’ya, oradan Mezopotamya topraklarına ulaşmış uzun bir seferdi. Kyros’un Kynaksa’da vefatıyla sonuçlanınca, aslında Pers ordusuna karşı Kyros önderliğinde zafer kazanmış olan Yunan askerleri de, büsbütün yabancı bir coğrafyada, Dicle ve Fırat ırmakları içinde bir yerde ortada kalıvermişlerdi. Verdikleri hayli sayıda kayıpla sayıları çok azalmış olsa da, Onbinler’in Anadolu’ya maceralı dönüş seyahatini Ksenophon bize anlatır. Bu paralı asker ordusunun mahiyetini de bu sayede öğreniriz. Kalabalık paralı asker orduları, besin gereksinimini karşılayan seyyar marketlerin eşlik ettiği, içlerinde bayan ve çocukların da olduğu güruhlardı. Yol boyunca ele geçirilen hoş bayanlar, genç oğlanlar ve fahişeler de ordu ile birlikte ilerliyor, askerlerin her türlü gereksinimini karşılıyordu. Para için hiç tanımadığı topraklarda canı değerine savaşan Yunan askerleri, bu topraklardan, içerisinde Pers bayanların da olduğu savaş ganimetleriyle bir arada geri dönüyorlardı. Fakat nereye? Vatanlarına geri ulaşabiliyorlar mıydı? Muhtemelen pek azı… Onbinler ortasında de, Mezopotamya’dan canlı dönebilenlerin büyük kısmı ya hasmına karşı savaşan bir Thrak Beyi’nin buyruğunda savaşmaya devam etti ya da Perslerle savaşmaya karar veren Sparta kuvvetlerine katıldı.
HERKES İÇİN HERKESE KARŞI
Paralı askerlik, genel olarak, toplumun alt katmanına ilişkin, eğitimsiz ve yoksul bireyler için geçim yoluydu. Arkadya, Girit, Karya üzere tıpkı biçimde ekonomik taraftan geri kalmış bölgeler de en büyük paralı asker kaynaklarına sahipti. Bu bölgelerden alınan paralı askerler, alanlarında uzmanlaşmış da oluyordu. örneğin Girit’in okçuları, Rodos’un sapancıları ya da Trakya’nın yavaşça piyadeleri meşhurdu. Geçimlerini sağlamaktan diğer bundan önceliği olmayan paralı askerler, herkes için ve herkese karşı savaşabiliyorlardı. Bu yüzden, Perslere savaş ilan edilmedilk evvel, Yunanlıların paralı asker olarak Pers ordularına katılması yasaklanmıştı. Bu yasağa karşın, Büyük İskender, burayı Perslerden temizlemek üzere Anadolu’ya girdiğinde, içerisinde 30 binden çok Yunan askeri ve hatta Yunan kumandanlar olan Pers ordularıyla savaşmak zorunda kalmıştı. Persler savaşta yenilince Yunan askerleri teslim olmak istediler. Lakin İskender bu Yunanları bağışlamadı ve fazlaca büyük kısmını savaş alanında öldürttü. Kalan az sayıda paralı askeri de, ağır işlerde çalışmak üzere Makedonya’ya gönderdi.
Geçimi için paralı askerlik yapanların ömrü uzun seferlerde, birbirini takip eden savaşlarda, vatanından uzakta ve bir aile kuramadan geçiyordu. Muhtemelen yaşarken ismini bile duymadığı uzak bir ülkede öldüğünde ise, gerisinde gözyaşı döken annesinden öbür kimse bulunmuyordu. Afrodisyas’da bulunmuş olan bu mezar şiiri, M.S. 2. yüzyıla tarihlenmektedir. Metinde kullanılan Yunanca tabirler, Philadelphos’un, Romalı bir komutanın peşinden giden bir paralı asker olduğuna işaret eder. Philadelphos, muhtemelen Parthlara karşı düzenlenen savaşta, vatanı Afrodisyas’dan fazlaca uzakta, Dicle ırmağı yakınlarında ölmüştü…
“Bu mezarı, Philadelphos, sen ölünce acılarla yaptırdım
Ben, annen Helenis, üzerine bu kelamları yazdırdım.
Nasıl öldün, nerelerde, kimin peşinde, bilmiyorum.
Artık ben yitip giden oğlumun ruhunu arıyorum.
Bu yüzden oğlum, tek dileğim Hades’e gitmek.
Ben şanssız, seninle orada sonsuza dek dinlenmek.”**
* Doç. Dr. / Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Eskiçağ Lisanları ve Kültürleri Kısmı
** Çeviri: Hasan Malay
Antik Çağ’da Yunan dünyası, sayısı binleri bulan, küçük alanlarda kurulmuş ve az sayıda vatandaşı bulunan kent devletlerinden oluşuyordu. Bir Yunan kentinde vatandaşlar, bayanlar, çocuklar, köleler ve vatandaşlık hakkı olmayan yabancılar yaşardı. Vatandaşlık yalnızca 18 yaşını geçmiş, babası da kentin vatandaşı olan, özgür erkek bireylere verilen bir haktı. Bu yüzden de bir kentte yaşayan vatandaş sayısı birkaç bini geçmezdi. Nüfusun birçoklarını oluşturan köleler, bayanlar veyahut tarımla uğraşan yarı-vatandaş sayılabilecek kesim ise Yunan kent devletinin vatandaşlık haklarından faydalanamazdı. Yunan demokrasisi, nüfusun hayli az kısmını oluşturan vatandaşlar topluluğunun iradesiyle oluşmuş bir halk idaresi idi. Demokratik rejimin, sonlu sayıda kişinin vatandaşlık hakkına sahip olmasıyla biçimlenen ve yüzsenelerca değişmeden sürüp giden karakteri, yalnızca kentlerin yönetimini değil, toplumsal ve toplumsal yapıyı, günlük hayatın hiyerarşik sistemini, özetlemek gerekirsesı hayatı belirlemiştir.
Yunan askeri sistemi ve ordusunu da belirleyen şahsen bu nizamdır. Orduya katılmak yalnızca kentin vatandaşlarına tanınan bir ayrıcalıktır. Kent savunması, bütün vatandaşların kendi imkanlarıyla katıldıkları bir kamu hizmetidir ve bu hizmet beraberinde vatandaşlık haklarının kullanılması ve korunması için de kıymetli bir ön şarttır. Bu niçinle kentler, askerlik hizmetini toplumun vatandaş olmayan bölümüne de açmayı, rejimi tehlikeye atacağını düşünerek, istememişlerdir. Monarşik ve oligarşik rejimleri hayatış, ömrün tiranların darbeleriyle alt üst olduğu devirlere şahit olmuş Yunan toplumları için ne kıymetine olursa olsun demokrasiyi korumak ön plandadır.
EKMEK KAPISI: PARALI ASKERLİK!
Deniz çok seferlerin yapılmadığı, uzun yıllar süren savaşların gerçekleşmediği periyotlar boyunca Yunan kentleri kısıtlı vatandaş orduları ile savunmalarını gerçekleştirebilmişlerdir. Tarımla uğraşan ya da geçimini esnaf, zanaatkar ya da tüccar olarak sağlayan Yunan vatandaşlarının, uzak ülkelere yapılacak ve senelerca sürecek seferlere katılması mümkün değildi. Bunun için savaş eğitimi almış, uzman ve geçimini askerlikten sağlayacak bireylere gereksinim vardı. Ağır silahlı askerler olarak tanımlayabileceğimiz hoplitler de, tam da bu niçinlerle, M.Ö. 8. yüzyıldan itibaren karşımıza çıkmaktadırlar. Bu askerler kendi vatanlarından çok öteki devletler için savaşmakta, hatta Yunanlılar ile savaşan düşman devletlerin ordularında vazife almaktaydılar. Bu paralı Yunan askerlerinin savaş alanındaki üstün muvaffakiyetleri, onların, Arkaik devirden itibaren Babil, Mısır ve Pers hükümdarlarının ordularında yer almalarını sağlamıştır. Ortalarında kuvvetli, yetenekli ve eğitimli olanları, savaş ganimetleri ile varlıklı olmuş, kimi durumlarda yükselerek, Pers ve Mısır ordularında komutanlığa, hatta bölge valisi yahut satraplık pozisyonlarına getirilmişlerdir. özetlemek gerekirsesı Yunan tarihi boyunca, tarımla uğraşmak istemeyen, kısa yoldan güçlü olmaya istekli, savaşçı ve maceracı bir ruha sahip Yunanlılar için paralı askerlik en kolay seçenek olmuştu. olağan olarak ekonomik sorunlar da epeyce sayıda kişi için bu mesleği bir ekmek kapısı haline getirmişti.
Atina ve Sparta içinde yaklaşık 30 yıl boyunca devam eden Peloponnessos Savaşı’yla başlayan süreç ve Pers savaşları, paralı asker kullanmasını o kadar yaygınlaştırmıştı ki, M.Ö. 4. yüzyıl “Yunan paralı askerler yüzyılı” oldu. Artık, ‘asker’ manasına gelen ‘stratiotes’ terimi sadece paralı askeri tabir etmeye başlamış ve ‘vatandaş asker’i söz etmek için özel bir tanımlama gerekir olmuştu.
ONBİNLER: PARALI ASKER ORDUSU
Ksenophon’un “Onbinlerin Dönüşü” yapıtında anlattığı “Onbinler” de, bir Persli için savaşan Yunan paralı askerlerinden diğeri değildi. Yunan dünyasının farklı kentlerinden toplanmış Yunanlılar, M.Ö. 401’de, Genç Kyros’un Pers Hükümdarı olan ağabeyi II. Artakserkses’e karşı giriştiği isyan seferine katılmışlardı. Bu, Anadolu üzerinden Kilikya’ya, oradan Mezopotamya topraklarına ulaşmış uzun bir seferdi. Kyros’un Kynaksa’da vefatıyla sonuçlanınca, aslında Pers ordusuna karşı Kyros önderliğinde zafer kazanmış olan Yunan askerleri de, büsbütün yabancı bir coğrafyada, Dicle ve Fırat ırmakları içinde bir yerde ortada kalıvermişlerdi. Verdikleri hayli sayıda kayıpla sayıları çok azalmış olsa da, Onbinler’in Anadolu’ya maceralı dönüş seyahatini Ksenophon bize anlatır. Bu paralı asker ordusunun mahiyetini de bu sayede öğreniriz. Kalabalık paralı asker orduları, besin gereksinimini karşılayan seyyar marketlerin eşlik ettiği, içlerinde bayan ve çocukların da olduğu güruhlardı. Yol boyunca ele geçirilen hoş bayanlar, genç oğlanlar ve fahişeler de ordu ile birlikte ilerliyor, askerlerin her türlü gereksinimini karşılıyordu. Para için hiç tanımadığı topraklarda canı değerine savaşan Yunan askerleri, bu topraklardan, içerisinde Pers bayanların da olduğu savaş ganimetleriyle bir arada geri dönüyorlardı. Fakat nereye? Vatanlarına geri ulaşabiliyorlar mıydı? Muhtemelen pek azı… Onbinler ortasında de, Mezopotamya’dan canlı dönebilenlerin büyük kısmı ya hasmına karşı savaşan bir Thrak Beyi’nin buyruğunda savaşmaya devam etti ya da Perslerle savaşmaya karar veren Sparta kuvvetlerine katıldı.
HERKES İÇİN HERKESE KARŞI
Paralı askerlik, genel olarak, toplumun alt katmanına ilişkin, eğitimsiz ve yoksul bireyler için geçim yoluydu. Arkadya, Girit, Karya üzere tıpkı biçimde ekonomik taraftan geri kalmış bölgeler de en büyük paralı asker kaynaklarına sahipti. Bu bölgelerden alınan paralı askerler, alanlarında uzmanlaşmış da oluyordu. örneğin Girit’in okçuları, Rodos’un sapancıları ya da Trakya’nın yavaşça piyadeleri meşhurdu. Geçimlerini sağlamaktan diğer bundan önceliği olmayan paralı askerler, herkes için ve herkese karşı savaşabiliyorlardı. Bu yüzden, Perslere savaş ilan edilmedilk evvel, Yunanlıların paralı asker olarak Pers ordularına katılması yasaklanmıştı. Bu yasağa karşın, Büyük İskender, burayı Perslerden temizlemek üzere Anadolu’ya girdiğinde, içerisinde 30 binden çok Yunan askeri ve hatta Yunan kumandanlar olan Pers ordularıyla savaşmak zorunda kalmıştı. Persler savaşta yenilince Yunan askerleri teslim olmak istediler. Lakin İskender bu Yunanları bağışlamadı ve fazlaca büyük kısmını savaş alanında öldürttü. Kalan az sayıda paralı askeri de, ağır işlerde çalışmak üzere Makedonya’ya gönderdi.
Geçimi için paralı askerlik yapanların ömrü uzun seferlerde, birbirini takip eden savaşlarda, vatanından uzakta ve bir aile kuramadan geçiyordu. Muhtemelen yaşarken ismini bile duymadığı uzak bir ülkede öldüğünde ise, gerisinde gözyaşı döken annesinden öbür kimse bulunmuyordu. Afrodisyas’da bulunmuş olan bu mezar şiiri, M.S. 2. yüzyıla tarihlenmektedir. Metinde kullanılan Yunanca tabirler, Philadelphos’un, Romalı bir komutanın peşinden giden bir paralı asker olduğuna işaret eder. Philadelphos, muhtemelen Parthlara karşı düzenlenen savaşta, vatanı Afrodisyas’dan fazlaca uzakta, Dicle ırmağı yakınlarında ölmüştü…
“Bu mezarı, Philadelphos, sen ölünce acılarla yaptırdım
Ben, annen Helenis, üzerine bu kelamları yazdırdım.
Nasıl öldün, nerelerde, kimin peşinde, bilmiyorum.
Artık ben yitip giden oğlumun ruhunu arıyorum.
Bu yüzden oğlum, tek dileğim Hades’e gitmek.
Ben şanssız, seninle orada sonsuza dek dinlenmek.”**
* Doç. Dr. / Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Eskiçağ Lisanları ve Kültürleri Kısmı
** Çeviri: Hasan Malay