Ahmet Uhri*
Arkeo-Duvar’ın aşk, seks ve cinsellik sayısı için birinci aklıma gelen bitkiler salep ve vanilya oldu. Orkide ailesinden olan bu iki bitkiden biri, kökleri haşlanıp kurutulduktan daha sonra dövülerek toz haline getirilen yumrularından elde edilen salep olarak tanınır. Oburu ise anavatanı Amerika Kıtası olan vanilyadır ve botanikte ‘Vanillia planifolia’ yahut ‘Vanillia fragrans’ isimleriyle vaftiz edilmiştir. şüphesiz orkidegillerin daha birfazlaca yabani tipi vardır ve bunların yumru köklerinden de salep elde edilir. Endemik bitkiler açısından bir gen havuzu niteliği taşıyan Anadolu’nun birfazlaca yerinde bu cinslere rastlamak muhtemeldir. Bu gen havuzunun en dokunulmamış ve en varlıklı kısmı ise Toros Dağları ve bu dağlar üstündeki yaylalardır. Bilhassa de Güneydoğu Toroslar ve Maraş civarı bu mevzuda inanılmaz bir zenginliğe sahiptir. Maraş dondurmasının niye o derece tanınmış olduğu da bu sayede anlaşılabilir. Bu aileye ilişkin iki bitki, salep ve vanilyanın isimlerinin kökeni, kültür tarihinin tahminen de en değişik kısmını oluşturuyor. Bu bitkilerin tarihî ve arkeolojik bulgular ışığında insanlık tarihinin neresinde olduğu ve bize kadar ulaşan hikayelerini sırasıyla bu yazı ortasında anlatmaya uğraş edeceğim. Öncelikle salep sözcüğünün kökenine bakarak yola çıkalım ve hangi ilgiler ağı ve tarihi süreçlerden geçtiğini nazaranlim. daha sonrasında birebirini vanilya için yapıp bu iki sevgiliyi bir ortaya getirmeye çalışalım.
Orkide. İllüstrasyon: Galina Ivanova, Saatchi Arka Koleksiyonu.
SALEP VE ORKİDENİN SÖZ KÖKLERİ
Salep sözcüğü Arapçada tilki manasına geliyor. Evet, yanlış okumadınız tilki, bildiğimiz hani o uzun kuyruklu, kürkü değerli, kurnazlıkla bir tutulan ve La Fontaine’in masallarında kargayı alt eden tilki… Salep ile tilkinin içindeki alaka de sözel yoldan konseyi bir bağ. Aslında bu alakanın kökeni olasılıkla insanın yazılı olmayan geçmişine kadar geriye gidiyor olabilir. İnsanın tabiat ile kurduğu alaka, doğayı manaya ve anlamlandırma eforunun bir kararı olarak düşünülebilir. Tabiatta rastlanan bitki, hayvan yahut cansız varlıkların, evvelde tanınan bir öteki varlığa benzetilmesinden yola çıkarak kendince sonuçlara ulaşma eforu, tilki ile salep içinde da benzerlik kurulmasına niye olmuş olmalı.
Aslında bu ilgiyi açıklayabilmek için bu bitkiyi tanımlayan Batı lisanlarındaki sözcüklere de bakmak gerek. Örneğin salepgiller ya da orkidegiller dediğimiz bu bitkilerin İngilizcedeki genel ismi olan ‘orchid’ sözcüğü Yunanca ‘orkhis’ kökünden gelir ve testis ya da husye manası taşır. Hatta tıpta testis iltihabı ya da yangısı olarak geçen hastalık da ‘orchid’ olarak isimlendirilir. bir daha erotik yazın ortasında değerli bir yeri olan ve Türkçeye ‘orji’ olarak geçen aksiyon de temel olarak bu sözcükle bağlıdır. Senfoni orkestralarına müjdeli bir haber: bir arada bir iş yapmak manası taşıyan ‘orgie’, ister inanın ister inanmayın, orkestra sözcüğünün de kökeninde yer alır.
Sözcük, Proto Hint-Avrupa lisanında bir daha testis manasına gelen ‘*h(o)rghi-‘ ya da ‘orĝhi-,r̥ĝhi-‘ kök sözcüklerine kadar izlenebilirken bu kök sözcükler sallamak ya da titremek manalarıyla erkek vücudunun ‘sallanan’ bir kısmı için kullanılmıştır. Avesta lisanında ‘erezi’ ve Ermenice ‘orjik’ ve Hititçe ‘arki-‘ sözcükleri de bir daha tıpkı kökten türeyen ve testis manasına gelen sözcüklerdir. Ermenice sözcük aslında Orta ve Doğu Anadolu’da fazlacaça yapılan bir eserin isminin kökeninde de yer alır ki bu esere ceviz sucuğu ya da orcik denir. Üzeri meyve peltesiyle kaplanmış cevizlerin güneşte kurutulmasıyla yapılan bu eserin ortasındaki her bir cevizin testise benzemesinden bu isim verilmiş üzere görünüyor.
BEŞERE BENZETME UĞRAŞI
Orkide ile testis içindeki bu bağın sebebi az evvel belirttiğim üzere tabiatta rastlanan kimi canlı ya da cansızları birbirine ya da beşere yahut insanın bir modülüne benzetme uğraşından kaynaklanıyor. özetlemek gerekirse insan en eski çağlardan beri kendi vücudu ile tabiat içinde bu cinsten bir benzerlik kurma uğraşı ortasında olduğundan salep otunun yumru halindeki köklerini de testislere benzetmiştir. Farkındayım daha tilkiye gelmedik lakin az kaldı… İşte insan kimi vakit bu cinsten benzerlik alakalarını öteki canlılarla da kurmuştur. Bugünkü uygarlığın kurulduğu yer olan Yakın Doğu’da ise bu alaka ‘tilki testisi’ ile ‘salep otu’ nun yumruları içinde kurulmuştur. özetlemek gerekirsesı salep sözcüğünün tam açılımı Yakın Doğu’nun en eski lisanları olan ve Asur, Akad ve Arami lisanlarının İbranice ile birlikte torunu olan Arapçada ‘husya al-tha’lab’ olup tilki testisi/husyesi ya da hayası (erkeklik bezi)anlamına gelir.
Tarih boyunca bitkilerin şifa verici nitelikleri birçok vakit deneme yanılma yoluyla, vakit zaman da bitkinin homeopatik olarak insan vücudunda benzediği yerle ilişkilendirilerek sağaltım yoluna gidildiğinden salep için de cinsel gücü arttırıcı olduğu kanısı yayılmıştır. Fakat, Osmanlı’dan bu yana, göğsü yumuşatma, öksürük ve bronşitte yararlı olma haricinde tıbben kanıtlanmış bir tesiri yoktur. Bilhassa afrodizyak tesiri katiyetle bilimsel bir telaffuz değildir. tıpkı vakitte beşerler hala bu tesirlerinin olduğuna inandıklarından salep otunun kökünün kuruması da an sıkıntısıdır. Çünkü yabani olarak yetişen salep, yumru kökleri için toplanırken soyunun yok olması tehlikesiyle karşı karşıyadır.
McCormick Tiyatrosu’na yapılmış duvar fotoğrafında 1520’de Meksika’da vanilyanın tadına bakan birinci ‘beyaz adam’ın Hernan Cortez olduğu yazılmış.
VAZODA ORKİDELERİN MANASI
Salep üzerine söylenecek bir öbür nitelik için Yakın Doğu’dan biraz uzaklaşarak Çin’e hakikat uzanalım. Bizim salep olarak isimlendirdiğimiz orkidegillerden bitkilere Çinliler ’lan’ der ve kokusu niçiniyle sembolik manalar yüklerler. özetlemek gerekirsesı Çinliler bu bitkilerin köklerini değil çiçeğini ve çiçeğinin kokusunu simgeleştirir. Çincede geçen ‘Orkide Oda’ tabiri, bir genç bayanın yaşadığı yer yahut evli bir çiftin yatak odasını betimler.‘Altın Orkide Bağı/jin lan qi’ ise iki erkek yahut bayan içinde cinsel bir istikameti olması gerekmeyen, yakın bir arkadaşlık bağını anlatmak için kullanılır. tıpkı vakitte eşcinseller içindeki ilgi, altın orkide bağı ile tabir edilir ve bütün bu niteliklerin yanı sıra vazo ortasındaki orkideler barış ve antlaşma manasına gelmektedir.
İSPANYOLLARIN VANİLYAYI KEŞFETMESİ
Sırada vanilya var. Orkidegillerin bir öbür üyesi olan vanilya çabucak her insanın bildiği üzere tatlıcılık bölümünün değişmez baharatlarından biri. Vanilyanın ismi da erkek kardeşi ya da tahminen de ulaşamadığı sevgilisi salep üzere cinsel çağrışımlara açıktır. İspanyol fatihler tarafınca Meksika’dan getirilen vanilyanın ismine da yansıyan ‘planifolia’ sözcüğü yayvan ve düz yapraklarıyla alakalıdır. Bitkinin baharat olarak kullanılan temel kısmı uzun ve ince, bir başka deyişle kılıç kını üzere olan tohum haznesidir. Kılıç kını üzere ince ve uzun bu kısım esasen bitkinin isminin aslını oluşturur. Çünkü İspanyolca ‘vainilla/vaina’ yani kılıç kını manasına gelen sözcükten türemiştir. Fakat bu kadar da değil, ötesi var. Pekala, ‘vainilla’ hangi sözcükten gelmekte? Sorunun cevabı Latincede bayan cinsel organını simgeleyen ‘vagina’ sözcüğüdür. İspanyollar ve Latinler bu sözcüğü kılıcın girdiği yere ve oradan da şekilsel benzerlik yoluyla vanilyaya isim yapmışlar. İşin içine Latinleri katmamın bir sebebi de ‘vagina’ sözcüğünün de esasen yarık, kın ya da kılıf manasına geliyor oluşu. Anatomide kullanmasıysa epey daha sonra, 17.yüzyıldan itibaren başlıyor. Bir öteki deyişle elinizde bir vakit makinesi olsa ve Roma Dönemi’ne dönüp gündelik hayat ortasında birinden vajinasını göstermesini isteseniz size gösterilecek şey bir kılıç kını olabilirdi. Görüldüğü üzere saleple bir mukadderat iştiraki var vanilyanın. Biri erkek oburu de dişi üreme sistemiyle ilgili olduğuna göre, salep ve vanilyayı ‘ayrı kıtaların insanı’, birbirine kavuşamayan iki sevgili olarak da hayal etmek mümkün.
AZTEKLERİN İNTİKAMI
Orta Amerika’nın tropik ormanlarında ve Güney Amerika’nın kuzeyinde ortaya çıktığı iddia edilen vanilya ile ilgili en eski söylenceler yaklaşık bin yıl evvel Meksika’nın doğusunda bulunan Veracruz’da saptanmıştır. Anavatanı Meksika’da Aztekler tarafınca bir daha bu kıtaya has bir eser olan çikolatanın imalinde kullanılmış. ondan sonrasında Avrupa’ya ulaştığında çikolatanın yanı sıra öteki tatlılara ve dondurmalara eklenmeye başlanmış. ‘Vanilya’dan birinci kelam edenler Bernardino de Sahagún ile Fransisco Hernández olup tohum haznesi daha tam olgunlaşmadan toplanıp mayalandırılmadan o mükemmel kokulu baharatın elde edilemeyeceği de onlardan öğrenilmiştir. Avrupalı kolonyalistlerin bu bitkiyi öğrenmelerinden daha sonra yaklaşık üç yüz yıl bitkiyi öteki yerlerde de üretmeyi denemeleri ve bunda başarılı olamamaları da tarihin garip bir cilvesi ve Azteklerin intikamı olmalı.
Vanilya bitkisi çizimi, 1915, McCormick.
BİRİNCİ VANİLYALI DONDURMA TANIMI
Günümüzde dünyanın safranla birlikte en kıymetli baharatı olan vanilya, tozlaşmayı sağlayan bir arı olmadan üreyemez. Bu arı da Meksika haricinde bir yerde bulunmadığı ve tabiatın bu olağanüstü simbiyotik münasebeti diğer topraklarda kurulamadığından Avrupalılar, 19.yüzyıl ortalarına kadar vanilyayı Meksika’dan ithal etmek zorunda kaldılar. Fakat 1840’lı senelerda Hint Okyanusu’nda, Madagaskar açıklarında bulunan Fransız sömürgesi Reunion Adası’nda, 12 yaşındaki Edmond Albius ismindeki bir köle tarafınca elle tozlaşma yolu keşfedilince vanilya, Meksika haricinde da üretilmeye başlandı. Çiçekleri gündüz en epey sekiz saatliğine açan vanilya işte bu sırada elle polenlenmelidir. Bu polenlenme/tozlaşma sürecinden altı ile dokuz ay daha sonra bitkinin tohum haznesi motamot bir dev çalı fasulye üzere yahut üstte anlatılan kılıç kını üzere sertleşir ve yeşil biçimdeyken hasat edilen bu kısım elle toplanarak buharla ısıtılıp daha sonra kurutulup yıllandırılır. Dondurma teknolojisinde kullanılan en tanınan tatlandırıcı olan vanilya için söylenebilecek son olgu 1780’lerde Amerika Birleşik Devletleri Lideri Thomas Jefferson’ın kendi el yazısıyla birinci vanilyalı dondurma tanımını yazmış olduğudur.
Bahis cinsellik olunca ister istemez cinsel organların kendilerinden de kelam etmek gerekliliğini salep ve vanilya üzerinden tarihi ve coğrafik alakalar ortasında, etimolojinin derin sularında yüzerek bu türlü anlatmak mümkün. Umarım bu iki sevgili daima bir ortada yaşar ve aşkın fizikî hali olan seks her bir insan tekinin yaşantısındaki olağanüstü yerini korur…
* Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Kısmı.
Madagaskar’da yeşil vanilya tohumu satılan pazar yeri, 1953.
Arkeo-Duvar’ın aşk, seks ve cinsellik sayısı için birinci aklıma gelen bitkiler salep ve vanilya oldu. Orkide ailesinden olan bu iki bitkiden biri, kökleri haşlanıp kurutulduktan daha sonra dövülerek toz haline getirilen yumrularından elde edilen salep olarak tanınır. Oburu ise anavatanı Amerika Kıtası olan vanilyadır ve botanikte ‘Vanillia planifolia’ yahut ‘Vanillia fragrans’ isimleriyle vaftiz edilmiştir. şüphesiz orkidegillerin daha birfazlaca yabani tipi vardır ve bunların yumru köklerinden de salep elde edilir. Endemik bitkiler açısından bir gen havuzu niteliği taşıyan Anadolu’nun birfazlaca yerinde bu cinslere rastlamak muhtemeldir. Bu gen havuzunun en dokunulmamış ve en varlıklı kısmı ise Toros Dağları ve bu dağlar üstündeki yaylalardır. Bilhassa de Güneydoğu Toroslar ve Maraş civarı bu mevzuda inanılmaz bir zenginliğe sahiptir. Maraş dondurmasının niye o derece tanınmış olduğu da bu sayede anlaşılabilir. Bu aileye ilişkin iki bitki, salep ve vanilyanın isimlerinin kökeni, kültür tarihinin tahminen de en değişik kısmını oluşturuyor. Bu bitkilerin tarihî ve arkeolojik bulgular ışığında insanlık tarihinin neresinde olduğu ve bize kadar ulaşan hikayelerini sırasıyla bu yazı ortasında anlatmaya uğraş edeceğim. Öncelikle salep sözcüğünün kökenine bakarak yola çıkalım ve hangi ilgiler ağı ve tarihi süreçlerden geçtiğini nazaranlim. daha sonrasında birebirini vanilya için yapıp bu iki sevgiliyi bir ortaya getirmeye çalışalım.
Orkide. İllüstrasyon: Galina Ivanova, Saatchi Arka Koleksiyonu.
SALEP VE ORKİDENİN SÖZ KÖKLERİ
Salep sözcüğü Arapçada tilki manasına geliyor. Evet, yanlış okumadınız tilki, bildiğimiz hani o uzun kuyruklu, kürkü değerli, kurnazlıkla bir tutulan ve La Fontaine’in masallarında kargayı alt eden tilki… Salep ile tilkinin içindeki alaka de sözel yoldan konseyi bir bağ. Aslında bu alakanın kökeni olasılıkla insanın yazılı olmayan geçmişine kadar geriye gidiyor olabilir. İnsanın tabiat ile kurduğu alaka, doğayı manaya ve anlamlandırma eforunun bir kararı olarak düşünülebilir. Tabiatta rastlanan bitki, hayvan yahut cansız varlıkların, evvelde tanınan bir öteki varlığa benzetilmesinden yola çıkarak kendince sonuçlara ulaşma eforu, tilki ile salep içinde da benzerlik kurulmasına niye olmuş olmalı.
Aslında bu ilgiyi açıklayabilmek için bu bitkiyi tanımlayan Batı lisanlarındaki sözcüklere de bakmak gerek. Örneğin salepgiller ya da orkidegiller dediğimiz bu bitkilerin İngilizcedeki genel ismi olan ‘orchid’ sözcüğü Yunanca ‘orkhis’ kökünden gelir ve testis ya da husye manası taşır. Hatta tıpta testis iltihabı ya da yangısı olarak geçen hastalık da ‘orchid’ olarak isimlendirilir. bir daha erotik yazın ortasında değerli bir yeri olan ve Türkçeye ‘orji’ olarak geçen aksiyon de temel olarak bu sözcükle bağlıdır. Senfoni orkestralarına müjdeli bir haber: bir arada bir iş yapmak manası taşıyan ‘orgie’, ister inanın ister inanmayın, orkestra sözcüğünün de kökeninde yer alır.
Sözcük, Proto Hint-Avrupa lisanında bir daha testis manasına gelen ‘*h(o)rghi-‘ ya da ‘orĝhi-,r̥ĝhi-‘ kök sözcüklerine kadar izlenebilirken bu kök sözcükler sallamak ya da titremek manalarıyla erkek vücudunun ‘sallanan’ bir kısmı için kullanılmıştır. Avesta lisanında ‘erezi’ ve Ermenice ‘orjik’ ve Hititçe ‘arki-‘ sözcükleri de bir daha tıpkı kökten türeyen ve testis manasına gelen sözcüklerdir. Ermenice sözcük aslında Orta ve Doğu Anadolu’da fazlacaça yapılan bir eserin isminin kökeninde de yer alır ki bu esere ceviz sucuğu ya da orcik denir. Üzeri meyve peltesiyle kaplanmış cevizlerin güneşte kurutulmasıyla yapılan bu eserin ortasındaki her bir cevizin testise benzemesinden bu isim verilmiş üzere görünüyor.
BEŞERE BENZETME UĞRAŞI
Orkide ile testis içindeki bu bağın sebebi az evvel belirttiğim üzere tabiatta rastlanan kimi canlı ya da cansızları birbirine ya da beşere yahut insanın bir modülüne benzetme uğraşından kaynaklanıyor. özetlemek gerekirse insan en eski çağlardan beri kendi vücudu ile tabiat içinde bu cinsten bir benzerlik kurma uğraşı ortasında olduğundan salep otunun yumru halindeki köklerini de testislere benzetmiştir. Farkındayım daha tilkiye gelmedik lakin az kaldı… İşte insan kimi vakit bu cinsten benzerlik alakalarını öteki canlılarla da kurmuştur. Bugünkü uygarlığın kurulduğu yer olan Yakın Doğu’da ise bu alaka ‘tilki testisi’ ile ‘salep otu’ nun yumruları içinde kurulmuştur. özetlemek gerekirsesı salep sözcüğünün tam açılımı Yakın Doğu’nun en eski lisanları olan ve Asur, Akad ve Arami lisanlarının İbranice ile birlikte torunu olan Arapçada ‘husya al-tha’lab’ olup tilki testisi/husyesi ya da hayası (erkeklik bezi)anlamına gelir.
Tarih boyunca bitkilerin şifa verici nitelikleri birçok vakit deneme yanılma yoluyla, vakit zaman da bitkinin homeopatik olarak insan vücudunda benzediği yerle ilişkilendirilerek sağaltım yoluna gidildiğinden salep için de cinsel gücü arttırıcı olduğu kanısı yayılmıştır. Fakat, Osmanlı’dan bu yana, göğsü yumuşatma, öksürük ve bronşitte yararlı olma haricinde tıbben kanıtlanmış bir tesiri yoktur. Bilhassa afrodizyak tesiri katiyetle bilimsel bir telaffuz değildir. tıpkı vakitte beşerler hala bu tesirlerinin olduğuna inandıklarından salep otunun kökünün kuruması da an sıkıntısıdır. Çünkü yabani olarak yetişen salep, yumru kökleri için toplanırken soyunun yok olması tehlikesiyle karşı karşıyadır.
McCormick Tiyatrosu’na yapılmış duvar fotoğrafında 1520’de Meksika’da vanilyanın tadına bakan birinci ‘beyaz adam’ın Hernan Cortez olduğu yazılmış.
VAZODA ORKİDELERİN MANASI
Salep üzerine söylenecek bir öbür nitelik için Yakın Doğu’dan biraz uzaklaşarak Çin’e hakikat uzanalım. Bizim salep olarak isimlendirdiğimiz orkidegillerden bitkilere Çinliler ’lan’ der ve kokusu niçiniyle sembolik manalar yüklerler. özetlemek gerekirsesı Çinliler bu bitkilerin köklerini değil çiçeğini ve çiçeğinin kokusunu simgeleştirir. Çincede geçen ‘Orkide Oda’ tabiri, bir genç bayanın yaşadığı yer yahut evli bir çiftin yatak odasını betimler.‘Altın Orkide Bağı/jin lan qi’ ise iki erkek yahut bayan içinde cinsel bir istikameti olması gerekmeyen, yakın bir arkadaşlık bağını anlatmak için kullanılır. tıpkı vakitte eşcinseller içindeki ilgi, altın orkide bağı ile tabir edilir ve bütün bu niteliklerin yanı sıra vazo ortasındaki orkideler barış ve antlaşma manasına gelmektedir.
İSPANYOLLARIN VANİLYAYI KEŞFETMESİ
Sırada vanilya var. Orkidegillerin bir öbür üyesi olan vanilya çabucak her insanın bildiği üzere tatlıcılık bölümünün değişmez baharatlarından biri. Vanilyanın ismi da erkek kardeşi ya da tahminen de ulaşamadığı sevgilisi salep üzere cinsel çağrışımlara açıktır. İspanyol fatihler tarafınca Meksika’dan getirilen vanilyanın ismine da yansıyan ‘planifolia’ sözcüğü yayvan ve düz yapraklarıyla alakalıdır. Bitkinin baharat olarak kullanılan temel kısmı uzun ve ince, bir başka deyişle kılıç kını üzere olan tohum haznesidir. Kılıç kını üzere ince ve uzun bu kısım esasen bitkinin isminin aslını oluşturur. Çünkü İspanyolca ‘vainilla/vaina’ yani kılıç kını manasına gelen sözcükten türemiştir. Fakat bu kadar da değil, ötesi var. Pekala, ‘vainilla’ hangi sözcükten gelmekte? Sorunun cevabı Latincede bayan cinsel organını simgeleyen ‘vagina’ sözcüğüdür. İspanyollar ve Latinler bu sözcüğü kılıcın girdiği yere ve oradan da şekilsel benzerlik yoluyla vanilyaya isim yapmışlar. İşin içine Latinleri katmamın bir sebebi de ‘vagina’ sözcüğünün de esasen yarık, kın ya da kılıf manasına geliyor oluşu. Anatomide kullanmasıysa epey daha sonra, 17.yüzyıldan itibaren başlıyor. Bir öteki deyişle elinizde bir vakit makinesi olsa ve Roma Dönemi’ne dönüp gündelik hayat ortasında birinden vajinasını göstermesini isteseniz size gösterilecek şey bir kılıç kını olabilirdi. Görüldüğü üzere saleple bir mukadderat iştiraki var vanilyanın. Biri erkek oburu de dişi üreme sistemiyle ilgili olduğuna göre, salep ve vanilyayı ‘ayrı kıtaların insanı’, birbirine kavuşamayan iki sevgili olarak da hayal etmek mümkün.
AZTEKLERİN İNTİKAMI
Orta Amerika’nın tropik ormanlarında ve Güney Amerika’nın kuzeyinde ortaya çıktığı iddia edilen vanilya ile ilgili en eski söylenceler yaklaşık bin yıl evvel Meksika’nın doğusunda bulunan Veracruz’da saptanmıştır. Anavatanı Meksika’da Aztekler tarafınca bir daha bu kıtaya has bir eser olan çikolatanın imalinde kullanılmış. ondan sonrasında Avrupa’ya ulaştığında çikolatanın yanı sıra öteki tatlılara ve dondurmalara eklenmeye başlanmış. ‘Vanilya’dan birinci kelam edenler Bernardino de Sahagún ile Fransisco Hernández olup tohum haznesi daha tam olgunlaşmadan toplanıp mayalandırılmadan o mükemmel kokulu baharatın elde edilemeyeceği de onlardan öğrenilmiştir. Avrupalı kolonyalistlerin bu bitkiyi öğrenmelerinden daha sonra yaklaşık üç yüz yıl bitkiyi öteki yerlerde de üretmeyi denemeleri ve bunda başarılı olamamaları da tarihin garip bir cilvesi ve Azteklerin intikamı olmalı.
Vanilya bitkisi çizimi, 1915, McCormick.
BİRİNCİ VANİLYALI DONDURMA TANIMI
Günümüzde dünyanın safranla birlikte en kıymetli baharatı olan vanilya, tozlaşmayı sağlayan bir arı olmadan üreyemez. Bu arı da Meksika haricinde bir yerde bulunmadığı ve tabiatın bu olağanüstü simbiyotik münasebeti diğer topraklarda kurulamadığından Avrupalılar, 19.yüzyıl ortalarına kadar vanilyayı Meksika’dan ithal etmek zorunda kaldılar. Fakat 1840’lı senelerda Hint Okyanusu’nda, Madagaskar açıklarında bulunan Fransız sömürgesi Reunion Adası’nda, 12 yaşındaki Edmond Albius ismindeki bir köle tarafınca elle tozlaşma yolu keşfedilince vanilya, Meksika haricinde da üretilmeye başlandı. Çiçekleri gündüz en epey sekiz saatliğine açan vanilya işte bu sırada elle polenlenmelidir. Bu polenlenme/tozlaşma sürecinden altı ile dokuz ay daha sonra bitkinin tohum haznesi motamot bir dev çalı fasulye üzere yahut üstte anlatılan kılıç kını üzere sertleşir ve yeşil biçimdeyken hasat edilen bu kısım elle toplanarak buharla ısıtılıp daha sonra kurutulup yıllandırılır. Dondurma teknolojisinde kullanılan en tanınan tatlandırıcı olan vanilya için söylenebilecek son olgu 1780’lerde Amerika Birleşik Devletleri Lideri Thomas Jefferson’ın kendi el yazısıyla birinci vanilyalı dondurma tanımını yazmış olduğudur.
Bahis cinsellik olunca ister istemez cinsel organların kendilerinden de kelam etmek gerekliliğini salep ve vanilya üzerinden tarihi ve coğrafik alakalar ortasında, etimolojinin derin sularında yüzerek bu türlü anlatmak mümkün. Umarım bu iki sevgili daima bir ortada yaşar ve aşkın fizikî hali olan seks her bir insan tekinin yaşantısındaki olağanüstü yerini korur…
* Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Kısmı.
Madagaskar’da yeşil vanilya tohumu satılan pazar yeri, 1953.